حجاب در ایران

حجاب در ایران به پوشش دینی زنان مسلمان ایرانی اشاره دارد. این موضوع از سال ۱۹۳۶م/۱۳۱۵ش به قوانین کشوری درآمد و جنجال‌ها آفریده؛ در ۸ ژانویه ۱۹۳۶/ ۱۷ دی ۱۳۱۴، رضاشاه فرمانی صادر کرد که در پی آن حجاب و بسیاری از انواع لباس‌های سنتی مردانه ممنوع شد که باعث تحقیر و بیگانه شدن بسیاری از زنان مسلمان ایرانی با حکومت پهلوی گشت. پس از انقلاب ۱۳۵۷، حجاب از سال ۱۹۸۳م/ ۱۳۶۲ش برای همهٔ زنان در ایران، چه مسلمان یا نامسلمان، بومی یا خارج‌نشین، اجباری شد و رعایت نکردن آن در معابر عمومی، جُرم انگاشته و با مجازات همراه شد. شورای فرهنگ عمومی از زیرمجموعه‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسهٔ ۴۲۷ به تاریخ ۱۳ دی ۱۳۸۴/ ۳ ژانویه ۲۰۰۶، «راهکارهای اجرایی گسترش فرهنگ عفاف و حجاب» را تصویب کرد و در آن برای ۲۶ نهاد و سازمان مسئولیت اجرایی در نظر گرفت.
نقل‌قول‌ها دربارهٔ این موضوعات در این نوشتار گردآمده است، همچنین سخنان سرشناسان ایرانی دربارهٔ حجاب.

گفتاوردها

حقوق‌دانان

• آنچه در زمینه حجاب مهم است این مسئله است که افراد آزاد باشند و بتوانند پوشش خود رابراساس سلیقه و میل خود انتخاب کنند. اینکه با زور و مجازات به مردم تحمیل کنیم که چه پوششی را انتخاب کنند، ضد تمام موازین بین‌المللی حقوق بشر است. باید توجه داشته باشیم در هیچ مذهبی از جمله اسلام، دستوری برای پوشش به صورت حجاب وجود ندارد، بلکه در اصل، زنان از خودنمایی منع شده‌اند، در قرآن نیزهیچ نوع حجاب خاصی تصریح نشده‌است.
  • مهناز افخمی، ۱۷ مارس ۲۰۰۸/ ۲۷ اسفند ۱۳۸۶، پرسش و پاسخ «حقوق زنان» رادیو فردا، بخش دوم

سیاستمداران

• فکر می‌کنم لباس هر فردی نشان از طرز تفکر فرد دارد. همیشه هم مخالف طرز لباس پوشیدن خانم‌های فعال در حکومت بوده‌ام وبه هیچ وجه موافق آن نیستم. اگر می‌خواهند اسلام را معرفی کنند می‌توانند با لباس و حجاب بهتری این کار را انجام دهند.
• من مخالف هرگونه گشت ارشاد هستم چون معتقدم اینگونه اقدامات دردی را دوا نمی‌کند. تا وقتی این قانون هست باید به این قانون اعتراض کرد و نه به صورت موردی و مصادیق. کل قانون گشت ارشاد باید از میان برداشته شود. البته وضعیت در ایران خیلی فرق کرده و خیلی بهتر شده. امیدوارم چون خود آقای روحانی هم مخالف این نوع برخوردها هستند کم‌کم این موضوع گشت ارشاد را هم جمع کنند. من چند روز پیش در اینستگرام چند تا از عکس‌های بدون چادرم را منتشر کردم. چند نفر که خیلی مذهبی هستند گفتند عکس شما بدون چادر است و حجاب شما خوب نیست. من هم در پاسخشان نوشتم که من همین هستم، شما نگاه نکنید!
• [اساسا چنین تصور و امکانی وجود دارد که روزی در جمهوری اسلامی حجاب آزاد شود؟] در ایران بسیاری از چیزها از جمله حجاب قانون محکمی وجود ندارد. من نمی‌توانم این موضوع را رد کنم. هر چیزی در جمهوری اسلامی ممکن است رخ بدهد. حتی زمانی می‌گفتند «مصلحت نظام» را که تشکیل دادند بر همین اساس بود.
• قبول دارم سخت‌گیری‌هایی هست… اما واقعاً شیک پوش‌ترین و منظم‌ترین دختر و پسرهای دنیا در همین تهران هستند. من همین چند وقت پیش از سفر خارج برگشتم واقعاً دخترهای ما با اینکه محدودیت دارند ولی شیک پوشی آنها حتی کمتر در اروپا دیده می‌شود. بله سخت‌گیری‌هایی وجود داشت. اما الان کمتر شده پسر من دانشگاه می‌رود با تی شرت‌های رنگی، قرمز، زرد، شلوار جین هم که خوب همیشه بوده. وضعیت خیلی فرق کرده و امیدوارم بهتر هم بشود.
• من در زمان آقای خاتمی تلاش کردم تابو شکنی کنم، فکر می‌کنم تا حدودی هم موفق شدم. ولی متأسفانه بزرگترین مانع و مخالفینم در خصوص پوشش، خود خانم‌ها بودند. فکر می‌کنم که می‌شود مسلمان خوبی بود، حجاب را رعایت کرد ولی حجاب زیبایی هم داشت. حجاب باید جاذبه داشته باشد نه اینکه برخی‌ها با نوع حجاب نازیبایی که دارند دافعه می‌آفرینند. خیلی دوست داشتم در این زمینه‌ها خط شکن باشم اما زیاد موفق نبودم.
  • زهرا اشراقی، ۱۳ اکتبر ۲۰۱۳/ ۲۲ مهر ۱۳۹۲، مصاحبه با «الشرق الأوسط»
• ما نمی‌توانیم بگوییم حجاب تجربی و ذائقه‌ای است. حجاب تعریف شده و شاخصه‌های آن هم توسط قرآن مشخص شده‌است؛ بنابراین یا کسی باحجاب است یا حجاب ندارد.
  • فاطمه آلیا، ۶ ژوئن ۲۰۱۴/ ۱۶ خرداد ۱۳۹۳، برنامهٔ تلویزیونی «حجاب و عفاف، جامعه امروز و راهکارها»
• بنده به عنوان اصلاح‌طلب به مسئلهٔ حجاب سیار اهمیت می‌دهم اما معتقد هستم که یک فرد بی‌حجاب به فردی که با حجاب است و اختلاس می‌کند شرف دارد..
  • علی شکوری‌راد، ۲۱ بهمن ۱۳۹۳، مناظرهٔ «سیر تحول دانشگاه قبل و پس از انقلاب»، مشهد
• حجاب، مزاحم و مانع فعالیت‌های سیاسی، علمی و اجتماعی زنان نیست و دلیل عینی آن شخص شما [پزشکان زن ایرانی] هستید. شاید عده‌ای تعجب کنند که خانمی در سطح بالای علمی و در جایگاه با ارزش کارهای تخصصی وجود داشته و در عین حال خود را با تعالیم اسلامی به ویژه حجاب منطبق کرده باشد… گذشته از برخوردهای نادرست کسانی که حجاب را مسخره می‌کردند، کسانی هم که اهل منطق و فکر بودند باور نمی‌کردند که خانمی مقید به مسائل اسلامی باشد و بتواند مدارج عالی علمی و عملی را طی کند.»
  • علی خامنه‌ای، ۱۶ ژانویه ۱۹۹۰/ ۲۶ دی ۱۳۶۸، سخنرانی در دیدار بانوان پزشک کشور
• حجاب باید اقناعی باشد نه اجباری. اجبار هرجا حاکم شود نتیجه عکس می‌دهد.
  • جمیله کدیور، ۱۹ مه ۲۰۰۹/ ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸، میزگرد گفت‌وگوی دانشجویان دانشگاه شریف
• ما شاهد بودیم در مقاطعی به شکل قانونی در کشور ما اجبار حجاب اتفاق افتاد حتی برای غیرمسلمانان نیز این اجبار بود. باید بتوانیم سلسله مراتب نیازهای زنان را به درستی مورد ارزیابی قرار دهیم حق انتخاب آزاد زنان و من جمله پوشش آنها از این جمله است. انسان‌ها حق دارند پوشش خود را انتخاب کنند و من جمله به اقتضای شرایط هم توجه کنند.
• وقتی خواستم بدون چادر به مجلس بروم یکی از خانم‌ها گفت اگر بیاید او را می‌زنیم در حالی که چادر هیچ‌گاه الزام اسلام نبوده‌است اما باید توجه کرد از این مسئله به چه میزان به عنوان ابزار برای دسترسی به مسائل سوء استفاده شده‌است.
  • الهه کولایی، ۱۹ مه ۲۰۰۹/ ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸، میزگرد گفت‌وگوی دانشجویان دانشگاه شریف
• کسانی که در بین خواهران ما عفاف و حجاب را رعایت نمی‌کنند نباید متصور شد که آنها از دین بیگانه هستند چرا که اینها فقط شناخت غلطی از دین دارند و می‌پندارند که همین مقدار محبتی که نسبت به دین دارند کافی است.
• رعایت نکردن عفاف و حجاب بنیان خانواده را تخریب می‌کند، جوان و نوجوان را به تباهی می‌کشاند و در تضعیف پایه‌های اعتقادی جوانان اثر منفی می‌گذارد.
• برای مقابله با بدحجابی توهین، اخم کردن، و زد و بند نمی‌خواهد.
  • عباس واعظ طبسی، ۱۴ مه ۲۰۱۲/ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۱، دیدار با «خادمان جلسات مذهبی» تالار آیینه، حرم رضوی

کنشگران

• مبارزه زنان ایران علیه حجاب اجباری، صرفاً مبارزه برای حق پوشش نیست و ستیز حکومت با زنان هم برای یک فریضه دینی نیست. هم زنان ایران و هم رژیم جمهوری اسلامی هر دو آگاهند که مسئله، شکست استبداد دینی است.
  • نرگس محمدی، ۲۰ آوریل ۲۰۲۴/ ۱ اردیبهشت ۱۴۰۳

علمای دینی

• … هم حجاب با چادر، حجاب اسلامی است و هم حجاب با روسری. ما ضدچادر نیستیم، اما پوشاندن مو و گردن و پوشیدن مانتویی که خیلی تنگ و چسبان نباشد هم حجاب اسلامی است، البته لازم نیست خیلی هم گشاد و اُمل‌مآب باشد، مانتویی معمولی و عادی و جوراب‌هایی که پا از زیر آن نمایان نباشد، به اضافه اینکه سعی شود صورت بدون آرایش باشد.
  • محمد بهشتی، ۴ ژوئن ۱۹۷۰/ ۱۴ خرداد ۱۳۴۹، پس از سخنرانی در حسینیهٔ ارشاد
• قبل از انقلاب وقتی در مغازه پدرم، خانم‌های بی‌حجاب می‌آمدند من از بالکن مغازه که به داخل مغازه اشراف داشت یک تیرکمان ریزی داشتم که با آن به پاهای خانم‌های بدحجاب می‌زدم که چرا پالُخت بیرون آمده‌اند.
  • عبدالحسین خسروپناه
• این‌ها به زور و با اعمال خشونت و وحشیگری زنان را به حجاب داشتن وامی‌دارند. رنگ چادرها و روسری‌ها همه تیره است. چرا نباید زنان و دختران ما در انتخاب پوشش خود آزاد باشند؟ امروز حکومت زنان را به بدترین شکل در حجاب کرده‌است. قلب آدم می‌گیرد وقتی این همه سیاه‌پوش را می‌بیند. من به شکل طبیعی طرفدار حجاب اختیاری هستم، اما معتقدم زنان باید آزاد باشند تا پوشش خود را برگزینند. آن که می‌خواهد بی‌حجاب بیرون آید، باید آزاد باشد، و عقیده‌اش مورد احترام جامعه باشد.
  • حسین خمینی، ۳۱ مه ۲۰۰۶/ ۱۰ خرداد ۱۳۸۵، مصاحبه با العربیه
• با حجاب اجباری مخالفم و معتقدم یکی از اشتباهات ما در حوزهٔ اجتماعی بعد از انقلاب اجبار حجاب بود و ما باید این را اعتراف کنیم و بپذیریم. حالا اینکه به هردلیل نمی‌توانیم تراجع کنیم مسئلهٔ دیگری است.
• در موضوع اجبار حجاب هم جوهر ماجرا اجتماعی است. من معتقدم یکی از اشتباهات ما در جمهوری اسلامی اجبار حجاب بوده‌است. حتی اگر نتوانیم از آن تراجع کنیم باید علم به این داشته باشیم که این تصمیم‌گیری و سیاست گذاری خطا بوده‌است. این نظرشخصی من است. چون حجاب چندین بعد دارد. یک بعدش اعتقادی ست، یک بعدش سبک زندگی ست؛ یعنی از آن جهت که ریشه و منشأ انتخاب هست، اعتقادی است و از آن جهت که خروجی و بروز بیرونی انتخاب است یک نوع سبک زندگی است و هیچ‌کدام هم اجبارپذیر نیست. شما اساساً نمی‌توانید به انتخاب جنبهٔ اجبار و الزام و اکراه بدهید.
• [فکر می‌کنید حجاب اجباری چقدر جلوی فساد اخلاقی را در جامعه گرفته‌است؟] به نظر من خیلی کم.
• حجاب و حیا لازم و ملزوم هم هستند؛ ولی نسبتشان را فرهنگ عمومی و عرف جامعه تعیین می‌کند.
• در مسئلهٔ حجاب باید تمام این عناصر را دید؛ یعنی اصلاً اینطور نیست که ما خیلی بسیط و ساده فکر کنیم و همین هم باعث شده مسئله حجاب هیچ وقت به نتیجه نرسد. اینطور فک کنیم که هرکس بدحجاب آمد درخیابان پا روی خون شهدا گذاشته و دارد دهن کجی می‌کند! اصلاً قصه به این سادگی نیست.
  • محمدرضا زائری، ۹ مه ۲۰۱۵/ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۴، مصاحبه با وبگاه «الف»
• «نظر من دربارهٔ حجاب این بوده‌است: پوشش مو، سر و گردن زن بالذات و به حکم اولی در غیر عبادات واجب نیست و به شرائط و عرف زمان و مکان بستگی دارد. در زمانه و منطقه‌ای که پوشانیدن این مواضع در میان بانوان تلازم محلی با عفاف و نجابت دارد، پوشانیدن آن‌ها به حکم ثانوی واجب است.»
  • محسن کدیور، ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۷/ ۷ مرداد ۱۳۹۶ نگرش غالب در میان مسلمانان به سوی دموکراسی خواهد بود
• … گمان می‌کنند که با ظاهرسازی در جامعه می‌توانند ادعای حکومت اسلامی داشته باشند. این یک تصور ساده‌لوحانه‌ای است که کسی تصور کند فرضاً اگر زنان به زور روسری بر سر کنند، پس احکام اسلام اجرا شده‌است. جمهوری اسلامی چون در هیچ زمینه دیگری موفق نشده، ظاهراً دیوار زنان را کوتاه‌تر دانسته و به اعمال تبعیض در مورد آنها مشغول است.
  • صدیقه وسمقی، ۶ ژانویه ۲۰۱۷/ ۱۷ دی ۱۳۹۵؛ مصاحبه با «ایران برای اتحاد»

نویسندگان

• هواپیمای تُرک که می‌بایست ما را از تهران به استانبول ببرد، آمادهٔ پرواز شد… به محض آنکه موتورهای هواپیما روشن شد، دیدیم که زنان ایرانی روسری‌های خود را برداشتند. در یک آن فضا تغییر کرد. همان کسانی که تا پلّهٔ هواپیما در حجاب تمام‌عیار اسلامی بودند، به هئیت دیگری درآمدند. نه تنها روسری، بلکه پوشش‌های دیگر هم به نصف تنزّل کرد. نمی‌توانستید باور کنید که این‌ها همان بانوان چند دقیقهٔ پیش هستند.
• وقتی این همه فاصلهٔ میان ظاهر و باطن، از نقطه‌ای به نقطه‌ای پدید آمد - آنگونه که ما یک نمونه‌اش را در هواپیمای تُرک دیدیم - باید برای سلامت جامعه نگران بود. حفاظ درون خیلی مهم‌تر از حفاظ بیرون است، چرا این دو باید در دو خطّ معارض حرکت کنند؟ به شهروندی که با گذاشت و برداشت یک تکّه پارچه، از فرد موجّه به ناموجّه تبدیل می‌گردد و در هر فرصت روی دیگر خود را می‌نمایاند، چگونه بتوان اعتماد کرد؟ و آنگاه، با جامعه‌ای که اصل را زیر پا می‌نهد و ظاهر را می‌چسبند، چگونه بشود کشور را به راه برد؟
• … در شهرهای بزرگ ایران، نوعی «مُد محجّب» پدید آمده‌است که غنج و خرامش زن را به تمامی نمی‌پوشاند. ایرانی توانسته‌است در این زمینه یک فرهنگ ایجاد کند، خودرو و ارتجالی، که هم جوابگوی توقّع زمان باشد، و هم جوابگوی غریزهٔ انسانی. تعبیه‌ای است که ریشه در ظرافت و پختگی قومی دارد و تاریخ ایران و غزل فارسی پشتوانهٔ آن است.
• اینکه زن بخواهد خود را به جلوه آورد … شگردی از شگردهای طبیعت است تا تضمینی باشد برای ادامهٔ نسل. امّا جامعهٔ مردسالار آن را دستکاری کرده، یعنی ترتیبی داده و قوانینی به کار آورده که به سود او تمام شد. ازین رو در طیّ تاریخ از سوءبهره‌وری از تن زن خودداری ورزیده نشده‌است…
• لباس همواره برای افزودن بر جاذبهٔ زن بوده‌است، نه برای کاستن، ولی در دورهٔ جدید نقش دیگری از آن اراده گردیده‌است. واقعیت آن است که اجزایی از بدن انسان هست، که نه تنها از لحاظ عفاف، بلکه از جهت «استتیک» هم پوشاندش اولیْ است. بر سر هم، به نظر نمی‌رسد که رها کردن تن به کم‌پوشیدگی به سود زن باشد. اگر این کم‌پوشیدگی حاکی از این نیاز باشد، که آنچه تمکّن حساب می‌شود، یعنی سرمایهٔ تن در معرض دید قرار گیرد، آنگاه در دوران جدید نیز همان روش پیشین ادامه می‌یابد که زن را تا حدّ بهره‌وری فرود آورند، و این چیزی است که «جنبهٔ متاعیّت» دورهٔ بردگی را به نحو غیر مستقیم و به نامی دیگر به یاد می‌آورد.
  • محمدعلی اسلامی ندوشن، «بازتاب‌ها»، «تروا، استانبول، آنتالیا»، بخش اول، تابستان ۲۰۰۱م/ ۱۳۸۰ش
• من شخصاً با حجاب مخالف هستم، ولی معتقدم که باید هر زنی، خود، مستقلاً دربارهٔ حجاب تصمیم بگیرد. ولی علّت مخالفت من با حجاب چند چیز است:
  ۱) حجاب در ایران زاییدهٔ استبداد شرقی و وجه تولید آسیایی است، و مربوط می‌شود به دوران پیش از اسلام…
  ۲) دوم مسألهٔ روابط است. زن در داخل حجاب، بکلّی بی‌هویت می‌شود، انگار زن شرم دادر از زن بودن خود و به همین دلیل باید پوشاندش تا کسی نفهمد که پشت سر پوشش چه چیز نفهته است…
  ۳) نکتهٔ سوم، مسألهٔ روابط است به صورت فرهنگی و هنری…
  ۴) نکتهٔ چهارم عبارت‌است از اینکه چون مردان و زنان باید از هم جدا باشند، چون زنان باید حجاب بر سراپاشان بکنند، رابطهٔ فرهنگی و هنری بین این دو ناقص است…
  ۵) نکتهٔ پنجم اینکه زن مرکز خلاقیّت است، بصورتی که مرد هرگز نمی‌تواند باشد…
  ۶) و نکتهٔ آخر اینکه اگر مردان محترم فکر می‌کنند که در صورت دیدن زنان ممکن است احساس تحریک جنسی یا گناه جنسی بکنند چرا به یک روانشناس مراجعه نمی‌کنند؟ و چرا در نقش شاهزادهٔ هزار و یک شب ظاهر می‌شوند که سر زنان را، می‌برید، باین بهانه که زنان ذاتاً خائن هستند؟
  • رضا براهنی، مصاحبهٔ دوجلسه‌ای، ۲۶ آوریل ۱۹۷۹/ ۶ اردیبهشت ۱۳۵۸
• مسکوت گذاشتن حق زنان در انتخاب پوشش و سکوت در برابر اجباری بودن حجاب اسلامی نیز از مقاومت زنان در این عرصه نکاسته‌است. آزادی انتخاب پوشش، حتی اگر به زبان نیاید، چون خواست جدی، مهم و اساسی بخش‌های مهمی از جامعه در اشکال گوناگون خود را مطرح می‌کند.
  • فرج سرکوهی، مقالهٔ «آزادی انتخاب پوشش زنان؛ مسکوت اما مطرح»، ۱۲ مهر ۱۳۸۶/ ۴ اکتبر ۲۰۰۷

هنرمندان

• خیلی از هنرمندان ما در موارد بسیاری اول و اولین هستند. بر خلاف آن‌ها من به عنوان یک هنرمند در چند مورد «آخرین» هستم !! آخرین فیلمی که زنی بدون حجاب در آن ایفای نقش کرد. آخرین هنرپیشهٔ زنی که جایزه سپاس گرفت. آخرین هنرپیشه‌ای که تا جایی که توانست زیر بار حجاب اجباری نرفت و روی صحنه تا اواسط پنجاه و نه بی‌حجاب بازی کرد و چند کار را هم با حجابی که طرح خودم بود اجرا کردم.
  • فرزانه تأییدی، «من آخرین هستم!»، ۱۷ نوامبر ۲۰۰۵
• حجاب امری اجباری نیست، بلکه امری خواستنی و ایمانی است که به ایمان و باور فرد ربط دارد، چون تا زمانی که فرد مورد نظر تنها به شکلی ظاهری حجاب را رعایت کنند اتفاقی مثبت رقم نمی‌خورد و ما شاهد تأثیرات مثبت این پوشش در آدم‌ها نیستیم، اما وقتی باور و ایمان حرف اول را در این میان می‌زند بحث فرق می‌کند.
  • آفرین عبیسی، ۱۷ اکتبر ۲۰۱۵/ ۲۵ مهر ۱۳۹۴، مصاحبه با خبرگزاری «ایکنا»

نوشتارهای وابسته

• حجاب
• زنان در ایران