پرش به محتوا

گفتاوردها درباره سید محمد خاتمی

افزودن پیوند
از ویکی‌گفتاورد
بخشی‌ از مجموعه‌ گفتارها درباره
محمّد خاتمی

دانشور، فقیه شیعه و سیاستمدار اصلاح‌طلب ایرانی
پنجمین رئیس جمهور ایران
(۳ اوت ۱۹۹۷ - ۳ اوت ۲۰۰۵)

موضوعات
در آثار و سخنان او

دربارهٔ او

امضای محمد خاتمی
Colored dice with white background
افتخار ما این است که با یک فرد آزاده، میهن‌خواه و مردم‌دوست سر-و-کار داریم، زیرا خاتمیِ رئیس‌جمهور روزی تمام می‌شود، اما خاتمیِ مردم‌دوست همواره می‌ماند.
~ جهانگیر اوشیدری

این نوشتار، مجموعه گفتاوردها دربارهٔ سید محمد خاتمی و دولت‌های هفتم - هشتم ایران است تا از بلندای نوشتار اصلی آن بکاهد.

دربارهٔ خاتمی

[ویرایش]

۱۹۸۰

[ویرایش]
  • «جناب حجت‌الاسلام آقای سید محمد خاتمی - از آنجا که مطبوعات کشور در ساختن جامعه نقش مؤثری را ایفا می‌نماید، جناب‌عالی را به‌خاطر شایستگی و لیاقتی که در ادارهٔ اینگونه امور دارید به سرپرستی روزنامهٔ کیهان که مربوط به مستضعفین است منصوب می‌نمایم و البته متوجه هستید که مطبوعات باید همیشه در خدمت اسلام عزیز و مردم و کشور باشند و از آزادی‌های در حدود قوانین مقدس اسلام و قانون آسای به بهترین وجه تأمین شود. امید است به یاری خدا و با همکاری کارکنان متعد این روزنامه را در راه تحقق بخشیدن به آرمان‌های انقلاب اسلامی اداره نمائید. از خدای متعال توفیق همگان را در این راه مسئت دارم.»
  • «حجت‌الاسلام خاتمی اگر در تهران به فعالیت می‌پرداخت، ما می‌توانستیم طالقانی دیگری در تهران داشته باشیم.»
    • احمد خمینی به نقل از محمود دعایی (با اشاره به بازگشت خاتمی به زادگاهش پس از انقلاب و برگزیدگی او در مجلس یکم از حوزهٔ انتخابیه اردکان) (۱۹ نوامبر ۱۹۸۰/ ۲۸ آبان ۱۳۵۸) [۲]

۱۹۹۹

[ویرایش]
  • [...سید محمد خاتمی چه رنگی است؟]: «سیاه!» [سیاه؟!]: بله… رنگ سیاه را خیلی دوست دارم. بالاتر از سیاهی رنگی نیست.»
    • لیلا حاتمی ۶ نوامبر ۱۹۹۹/ ۱۵ آبان ۱۳۷۸؛ «گفت‌وگوی منصور ضابطیان با او، مجلهٔ گزارش فیلم، شمارهٔ ۱۳۷»[۳]

۲۰۰۰

[ویرایش]
  • «نتیجهٔ منطقی توسعهٔ تاریخی تمدن اسلامی، این است که، یک رهبر بزرگ جهان اسلام، مانند رئیس جمهور محمد خاتمی، پرچم گفت و گوی بین تمدنها را برافرازد و این یکی از ثمرات انقلاب اسلامی است که امام خمینی بنیان نهاد که جهان، ابعاد گوناگون آن را پیدا می‌کند.»
  • «ما با بررسی مناسب سیاسی، تاریخی و اجتماعی می‌بینیم که خاتمی، شخصیتی بی‌نظیر در تاریخ معاصر ماست و در این برهه تنها کسی است که می‌تواند در قلمرو ارزشها، پشت سر رهبری گام بردارد.»
  • «خاتمی بهترین هدایتگر قوهٔ مجریه است.»
  • «خاتمی با آرای مردم برگزیده شد، چون مشروعیت نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران با مردم است، پس این مردم بودند که به خاتمی مشروعیت دادند.»
  • «اکنون دوران شبیه‌سازی، آقای خاتمی به بنی‌صدر سپری شده و این مسئله به وسیلهٔ شخصیت خود آقای خاتمی خنثی گشت.»
  • «اتفاقی که بر اثر مسافرت‌های خاتمی به خارج از مرزها صورت گرفته درست مشابه آن چیزی است که در سال ۷۶٬۷۷ در داخل کشور اتفاق افتاد که برای نخستین بار مردم با رئیس جمهوری روبه‌رو شدند که این چنین از حقوق مردم و احترام به ملت و قانون‌مداری سخن می‌گفت.»
”
من شخصاً مایل هستم از آقای خاتمی نکات بسیاری را در خصوص هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بین مسلمانان و مسیحیان بیاموزم. 		“

—یوهانس راو

  • «من شخصاً مایل هستم از آقای خاتمی نکات بسیاری را در خصوص هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بین مسلمانان و مسیحیان بیاموزم.»
  • «آقای رئیس جمهور! شما به ما بیاموزید که چگونه مانندِ شما اقتصاد و سیاست را از پنجرهٔ فرهنگ بنگریم. دنیای سیاست امروز به چنین سؤالاتی می‌اندیشد. اگر ما از پنجره فرهنگ به جهان بنگریم، در آن صورت نگاه ما به جهان عمیق‌تر خواهد بود.»
  • «افتخار ما این است که با یک فرد آزاده، میهن‌خواه و مردم‌دوست سر-و-کار داریم، زیرا خاتمیِ رئیس‌جمهور روزی تمام می‌شود، اما خاتمیِ مردم‌دوست همواره می‌ماند.»
  • «سیاست خارجی ما یا حداقل آن مقداری که به صورت گفتمان مطرح می‌شد؛ پیش از ریاست جمهوری سید محمد خاتمی تا حدودی بر بار تهاجمی و نفی دیگران استوار بود و خاتمی در کسوت یک روحانی از کشوری که یک انقلاب تمام عیار و بزرگ در آن صورت گرفته، این سیاست را تغییر داد.»
  • «رئیس جمهوری کشورمان به هرکجا که پا گذاشته، توانسته تصویر نوین و جذابی از ایران، اسلام و انقلاب اسلامی برای مخاطبانش ترسیم کند… البته باید توجه داشت که این تصویر ایجاد شده از ایران توسط رئیس جمهور خاتمی اگر با اقدامات عملی هم راه و هم سو نباشد نخواهد توانست تأثیری بلند مدت و کامل را ایجاد کند.»
  • «آقای خاتمی شعارهای پایه‌ای انقلاب را بیان کرده‌اند که در طول سال‌های گذشته به آنها عمل نشده است، بنابراین حرف‌های آقای خاتمی همان آرمان‌های انقلاب و امام (ره) است و همهٔ مسؤولان و مردم باید در بیان این عقاید، افتخار کنند.»
  • «آنچه که خاتمی بیان کرد این بود که چرا باید بین غرب وشرق فقط تضادها مطرح باشند، حال آن که ما می‌توانیم درمورد تمدن‌هایمان گفت وگو کرده و درکنار آن سنتهایمان را حفظ کنیم، به اصول عقاید و رفتاری یکدیگر احترام بگذاریم و بدانیم که وجودتمدنهای متفاوت نمی‌تواند موجب ستیز وجنگ شود.»
  • «به نظر من در پاره‌ای از عرصه‌ها، دولت خاتمی و خصوصاً شخص وی کارآمدترین دولت یکصدساله اخیر جامعهٔ ما محسوب می‌شود.»
  • «گفتمان آقای خاتمی در جامعه رسوخ پیدا کرده و مستقل از شخصیت ایشان عمل می‌کند، بنابراین معتقدیم که گفتمان ایشان کماکان در جامعه، گفتمان برتر خواهد بود و پروژهٔ اصلاحات نیز به راه خود ادامه خواهد داد، چرا که جامعهٔ ما نیازمند چنین پروژه‌ای است و هیچ عاملی نمی‌تواند مانع از پیشرفت این روند فزاینده باشد.»
  • «نقد خاتمی جدا از نقد خود اصلاحات نیست. اهدافی که ایشان مطرح کردند جزو خواسته‌های ملت ایران بوده ولی هرگز به طور واقعی محقق نشده است… در تمام دوران دولت خاتمی کنترل اقتصادی کشور در دست مافیای اقتصادی بوده است.»
  • «اصلاحات متعلق به مردم است. دوم خرداد را نیز آقای خاتمی به وجود نیاورده است بلکه متعلق به مردم است… در این که منتخب مردم (خاتمی) شایسته بود و مردم هجوم آوردند و رأی دادند به جای خود محترم است اما تا ایران هست، حکومت‌ها و افراد و قشرها می‌روند اما مردم می‌مانند.»

۲۰۰۱

[ویرایش]
  • «انتخاب آقای خاتمی از ناحیه اکثریت قاطع ملت در حقیقت اعتراض به روند موجود از قبل بود؛ و ملت از او انتظارات بجایی داشتند.»
    • حسینعلی منتظری ۶ ژانویه ۲۰۰۱/ ۱۷ دی ۱۳۷۹/ ۱۰ شوال ۱۴۲۱؛ «پاسخ به پرسش‌هایی ده‌گانه فرستاده‌شده از پاریس» [۹]
  • «در انتخابات دوم خرداد ۱۳۷۶، همهٔ احزاب، حوزه‌های علمیه وحتی صدا و سیما همداستان و همصدا شدند تا نامزد مورد علاقهٔ خود را تبلیغ کنند. آنها ـ حتی ـ با راه‌اندازی کارناوال شادی و توهین به نهضت عاشورا، خواستند چهرهٔ محبوب خاتمی را مخدوش کرده، مردم را از وی برگردانند. اما مردم ایران، پس از ۲۰ سال، تصمیم گرفته بودند تا دوم خرداد را به عنوان برگ سبزی درتاریخ انقلاب اسلامی نمایش داده، ثبت کنند. مردم سلحشور، آزاداندیش و آزاده‌ای ایران، این بار، خودشان انتخاب می‌کردند و بدین سان مردم، به کسی که اعتقاد داشتند، رای دادند. زیرا مطالبات خود را در شعارهای خاتمی می‌دیدند.»
  • «جریان فکری خاتمی باعث تقویت هویت دینی وملی درنسل جوان گردیده است ودشمنان نظام اسلامی بیش از دیگران نسبت به موفقیت خاتمی احساس نگرانی می‌کنند.» «آمریکا هیچ‌گاه موافق رشد اصلاحات درایران نبود وساده‌اندیشی است اگر تصور کنیم که آنان به دنبال حاکمیت نظام مردم‌سالار درایران هستند.»
  • «جنابعالی امثال ما را می‌شناسید، ما فرزند شهادت هستیم. اگر تمامی این حکومت را به ما بدهند ولی بخواهند از راه و آرمان شهیدان و مردم وفادار و مسلمان، دست بکشیم حتی یک لحظه بر صندلی آن تکیه نخواهیم زد و اگر ببینیم هیچ بخشی از حکومت در دست ما نیست ولی دیگرانی که حکومت می‌کنند راه و آرمان شهیدان و مردم را دنبال می‌کنند، برایمان از عسل شیرین‌تر خواهد بود.»
  • «جوانان عزیز و فرزندان امام (ره) در دستی، آرمان شهیدان و در دست دیگر، منافع مردم، به صحنهٔ انتخابات خواهند آمد و از شهادت سیاسی و جسمانی هم باکی به خود راه نخواهند داد. متواضعانه عرض می‌کنم هر چه جنابعالی برنامهٔ شفاف‌تر، صریح‌تر، آرمانی‌تر و مردمی‌تر ارائه کنید ما به شما نزدیک‌تر و هر چه از مردم و اسلام فاصله بگیرید، ما هم به میزان از شما فاصله خواهیم گرفت. ما به هیچ وجه حاضر نیستیم از معامله‌ای که با خدا کرده‌ایم که راه شهیدانمان را ادامه دهیم و به فکر منافع مردم و اسلام باشیم، صرفنظر کنیم و با هیچ‌کس و با هیچ قیمتی هم معامله نخواهیم کرد.»
  • «مهمترین نتیجهٔ عملکرد اجتماعی ـ فرهنگی دولت خاتمی، کاهش فاصله طبقاتی میان حکومتگران و حکومت‌شوندگان می‌باشد.»
  • «طرح گفت و گوی تمدن‌ها توسط خاتمی فرصتی فراهم کرد تا طرف‌های غربی نظرشان در مورد اسلام و نیروهای آزادی‌طلب نیز مساعد ترشود… با این طرح مشخص شد، حرکت‌هایی را که غرب ضد تمدن می‌داند، درگیری تمدن‌ها نیست بلکه دفاع از خود در برابر هر دشمنی است. این حرکت‌ها ارزش و باوری دارد که از اسلام عظیم به دست آمده است، اسلامی که با تمدن‌های دنیا و قدمت انسانیت موجود بوده است.»
  • «از سالیان گذشته آرزو داشتم به سرزمینی سفر کنم که الهام بخش گوته در سرودن دیوان شرقی ـ غربی بوده است. در طول سفر، در مطبوعات، سخنان آقای خاتمی، رئیس جمهور شما را خواندم که گفته بود، مسئله امروز جهان این است که رهبران همهٔ کشورها، علیه جنگ تمدن‌ها بپاخیزند. این کلام باعث خوشحالی عمیق من شد.»
  • «اگر جهان به ایدهٔ خاتمی دربارهٔ گفت و گوی ادیان و تمدن‌ها توجه کند، صلح و آشتی در دنیا برقرار خواهد شد؛ چرا که نظریهٔ گفت‌وگوی تمدن‌ها و ادیان در مقابل نظریهٔ جنگ تمدن‌ها مطرح شد. مردم دنیا به جای کینه‌توزی، حقایق یکدیگر را بشناسند و حول این حقایق زندگی مسالمت آمیزی داشته باشند.»

۲۰۰۲

[ویرایش]
  • «اگر اندک درایتی در جریان راست و اقتدارگرا وجود داشته باشد باید به خوبی از جریان عقلانی که به نام اصلاحات درون حاکمیت حضور پیدا کرده، استقبال کند به خصوص خاتمی و تفکر ایشان را مورد استقبال قرار دهند؛ و بدانند که راه تنفس و زندگانی برای خود آنها و دیگران همین است و خارج از این مشکلات به صورت لاعلاج باقی خواهد ماند.»
  • «سید محمد خاتمی آمد و یک سری نصیحت‌ها به ما کرد تا به ما یاد دهد که مسایل اجتماعی خودمان را با همکاری هم و به دست خود حل کنیم و در مقابل استعمارگران وحدت نظر داشته باشیم.»
  • خوزه ویلسون سی‌کی‌یرا کامپوس (۲۲ ژوئیه ۲۰۰۲/ ۳۱ تیر ۱۳۸۱) ایسنا

۲۰۰۳

[ویرایش]
  • «ملت لبنان به رئیس جمهوری و کشور ایران عشق می‌ورزند و همدلی وسیعی میان ملت وجود دارد… جمهوری اسلامی ایران با توجه به جایگاه خود می‌تواند پیام اسلام را که صلح ودوستی است به جهانیان برساند.»
  • «همه گرایش‌ها و گروه‌های مختلف لبنانی از رئیس جمهور ایران به خاطر ارائهٔ ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها به نیکی یاد می‌کنند.»
”
ما شاهد هستیم که رئیس جمهوری ایران مانند امام موسی صدر به قضایای فلسطین می‌نگرد. 		“

—نبیه بری

  • «شما نمایندهٔ کشوری با اصالت و کهن هستید و به عنوان دولتی قدرتمند برای کشورهای عربی نقش قابل توجهی در روابط با دیگر کشورهای عربی و نیز کشورهای جهان ایفا می‌کنید.» «ما شاهد هستیم که رئیس جمهوری ایران مانند امام موسی صدر به قضایای فلسطین می‌نگرد.»
  • «خاتمی با طرح مردم سالاری دینی و یا دموکراسی سعی کرد روش جدیدی را ارایه دهند و روابط فی‌مابین مردم با مردم و دولت با مردم را در یک چارچوب تعریف شده ارایه بدهند… در حقیقت همه مردم اذعان دارند که صداقت آقای خاتمی در کلان و جدیت در عمل یکی از خصوصیات و مشخصه‌های بارز وی بوده است.»
  • «مهمترین نقطه قوت دولت آقای خاتمی، شخص آقای خاتمی است زیرا با بیان تئوری‌ها و اندیشه‌هایی که وی در طول مدت ریاست جمهوری خود ارائه داد تأثیرات زیادی در عرصه‌های مختلف از خود برجاگذاشت. در واقع ایشان ادبیات سیاسی موجود در کشور را از دوم خرداد ۷۶ به بعد تغییر داد و نقدپذیر بودن مسوولان را برای مردم اثبات کرد. یعنی یک مسوولان ضمن نقدپذیر بودن می‌توانند دوام و ماندگاری خود را نیز تضمین کنند.»
  • «سید محمد خاتمی نقش بزرگی در طرح و بسط گفتمان اصلاح‌طلبی بر عهده داشت و توانست اصلاحات به نحو عام را به گفتمانی مقبول تبدیل سازد. وی هرچند در پیشبرد اصلاحات موفق بود لکن بعضی از افراطی‌های دوم خردادی در فاز تاویل اصلاحات را به انحراف کشیدند، در هر حال خاتمی در پروسه تبیین اصلاحات به مرور در حال نزدیک شدن و شکل دادن به جریان اصیل اصلاحات ملی است.»

۲۰۰۴

[ویرایش]
  • «آقای خاتمی! دوران هشت ساله مسئولیت شما به پایان خواهد رسید، کامیابی‌ها و ناکامی‌های سیاسی - که طبیعت این مسئولیت سنگین هستند- همه خواهند گذشت، اما شما در تاریخ ایران جاودانه خواهید ماند… شما فرد شایسته ملت ایرانید و افتخار هر ایرانی … و نام شما در کنار پاسداران تاریخ و فرهنگ ایرانی ثبت خواهد شد».

۲۰۰۵

[ویرایش]
  • «خاتمی زمانی که رئیس جمهور شد چهره آشنایی بود و البته نه برای همه مردم. خاتمی در آن زمان در مملکتی که سرتاسر عبوس و اخم آلود بود به لبخندی مانند نسیم بهشتی بر جان مردم وزید و گفتمانی را با مردم آغاز کرد که ادب و نزاکت و اعتقاد و احترام به امر فراموش شده انسانی موج می‌زد و مانند آب زلال و خنکی جانهای تشنه را سیراب می‌کرد. وی با همین دستمایه، دل مردم را اسیر کرد و چنان شگفتی آفرید که حتی سفرایی که از ایران خارج شده بودند به این کشور بازگشتند. در آن زمان احدی نه در داخل و نه در خارج تردیدی در درستی انتخابات ایران نکرد و خاتمی به عنوان رئیس مملکتی که بیشترین پشتوانه را داشت، خوش درخشید و مردم هشت سال شاهد تلاش این مردم بزرگ برای اعتلای کشور و همچنین از سوی دیگر شاهد کارشکنی‌های سازمان یافته بودند.»
  • «اصلاحات امیرکبیر و اصلاحات خاتمی هر دو در جهت مدرن کردن جامعه بوده‌اند. البته روش امیرکبیر در انجام این اصلاحات، طریق سنتی بر اساس متون سیاست‌نامه‌ها و ملوک‌نامه‌های گذشتگان بود و روش خاتمی توجه به سیاست‌های مدرن جهانی و حکومت‌های دموکراتیک و اعلامیه‌های حقوق بشر بوده، هم‌چنین خصلت‌ها و سنت‌های قومی و بومی کشور را لحاظ کرده است… شیوهٔ خاتمی در به کارگیری برخی جنبه‌های سنتی در اصلاحات، گاهی مورد انتقاد برخی از روشنفکران قرار گرفته است، در حالی که وی با اتخاذ این روش در واقع از جریان یک‌سویهٔ غربی و لیبرال دوری کرده است.»
  • «عده‌ای سعی می‌کنند فعالیت دولت و توجه آن به نسل جوان را به بی‌دینی و دین‌گریزی و از طرف آزادی‌خواهی محمد خاتمی این مرد بزرگ را به ولنگاری تعبیر کنند.» «آقای خاتمی، فرهنگ گفتمان جدیدی در رفتار حاکمیت با مردم بنیانگذاری کرد که ریشهٔ این گفتمان در آموزه‌های دوران حضرت امام (ره) بوده است.»
  • «ایده‌های رئیس جمهور ایران پیرامون گفت‌وگوی تمدن‌ها بسیار الهام‌بخش بوده است.»
  • «آقای خاتمی ملاحظات خودش را داشت… فکر می‌کنم دچار این کابوس بود که مبادا روزی گورباچف ایران بشود، اینکه در دوران ریاست‌جمهوری ایشان نظام دستخوش تغییرات ساختاری نشود یا در مورد قانون اساسی مواردی که حقوق ملت پایمال می‌شود و دیگران می‌توانند از حق انتصابی خود استفاده کنند، امکان تغییرش داده نشود. خط قرمز آقای خاتمی حفظ نظام بود.»
  • «ما شاهد بودیم که در اواخر دوران آقای هاشمی میزان رفت‌وآمد دیپلماتیک به حداقل خود رسیده بود و این آقای خاتمی بود که با درایت و سیاست تنش‌زدایی و بیش از همه اتکا به رأی بالای مردم، توانست با دیگران وارد گفتگو شود، شعارهای خود را مطرح بکند، با آن‌ها مذاکره بکند و برای ایران یک اعتباری را بیاورد و از همه مهم‌تر این است که جلوی تهدیدها را با اتکا به آرای مردم و مردمی بودن خود این خطرها را رفع و دفع کند.»
  • «نوع نگاه آقای خاتمی به هنر و هنرمندان و در کل اهالی فرهنگ فراموش نمی‌شود… در دوران ریاست جمهوری خاتمی، دخالت سیاست چندان در هنر محسوس نبوده است.»
  • «متأسفانه برخی آنقدر ظرفیت فضای آزاد فرهنگی که پس از دولت آقای خاتمی به وجود آمد را نداشتند و از این فضای آزاد فرهنگی برای تولید آثار چیپ و نازل سوء استفاده کردند… آزادی فرهنگی از ویژگی‌های مثبت دولت خاتمی محسوب می‌شود اما سوء استفادهٔ برخی، این ویژگی و دیگر وجوه مثبت این دولت را کمرنگ کردو به آن لطمه زد.»
  • «ما اهالی سینما، در سینما، مثل ماهی هستیم - که وقتی در آب است شاید زیاد متوجه اطرافش نباشد. من در جایگاهی قرار ندارم که بتوانم در مورد این شخصیت فرهنگی اظهار نظر کنم اما به عنوان یک ماهی کوچک در اقیانوس سینما آنچه از آقای خاتمی دیدم عملکرد امیدبخش و مثبت ایشان برای سینما بود. سینمای ایران نیاز به حمایت زیاد داشت و معتقدم این اتفاق از جانب ایشان افتاد و سینمای ایران از آن بهره‌مند شد.»
  • «گله‌مندی‌هایی نیز وجود دارد اما با توجه به فشارها و حساسیت‌هایی که وجود داشت در مجموع عملکرد آقای خاتمی را مثبت ارزیابی می‌کنم و بیش از هر چیز از اینکه یک مرد فرهنگی رئیس جمهور ماست احساس غرور و افتخار می‌کردیم.»
  • «خاتمی به لحاظ شخصیت فرهنگی‌اش نسبت به حفاظت از میراث فرهنگی و ارتقاء دیدگاه‌ها به آثار تاریخی و فرهنگی کشور نگرش مثبت و واقعی داشته و گردشگری را لازمهٔ زندگی امروز می‌داند.
” هر که خاتمی را می‌شناسد و دوست دارد، به عنوان عالمی عامل و دانشمندی روحانی می‌شناسد که آرمان‌هایش را از شناخت عالمانه و عمیق دین خود وام گرفته است. “

—میرحسین موسوی

  • «مهم‌ترین و ارزشمندترین دستاورد دولت خاتمی است… آن فضای انسانی است که او حفظ و توسعهٔ آن در جامعه را نصب‌العین و مهم‌ترین هدف خود قرار داده بود. او به واسطهٔ این اهتمام در تمامی افتخارات ملت ما در طی این مدت شریک است. تنها به عنوان یک نمونه، ما امروز با موفقیت‌های ارزشمند مدیران مدبر و دانشمندان جسور و خلاق خود در زمینهٔ دانش هسته‌ای مواجه هستیم و این دستاوردی آن‌چنان عظیم است که اگر قدر و اهمیت آن در رشد اعتماد به نفس ملی و توسعهٔ علمی و اقتصادی کشور به درستی شناخته شود، ارزش تاریخی آن کمتر از ملی شدن صنعت نفت نیست. آیا قابل تصور بود که دانشمندان جوان ما بدون احساس عضویت در جامعه‌ای که شأن انسان‌ها را بزرگ می‌شمارد به سمت موفقیت‌های عظیم خود گام بردارند؟ این قاعده‌ای است که دربارهٔ هر افتخار دیگری چه در چارچوب دولت و چه در صحنه کل جامعه صدق می‌کند و در طول هشت سال گذشته، این افتخارات چه بسیار بوده است.»
  • «هر که خاتمی را می‌شناسد و دوست دارد، به عنوان عالمی عامل و دانشمندی روحانی می‌شناسد که آرمان‌هایش را از شناخت عالمانه و عمیق دین خود وام گرفته است.»
”
مطمئن باشید تاریخ ایران زحمات، تلاش‌ها و صداقت‌ها و تحمل‌های آقای خاتمی را فراموش نخواهد کرد؛ آقای خاتمی برگ زرینی در تاریخ ایران و انقلاب اسلامی است. 		“

—اکبر هاشمی رفسنجانی

  • «مطمئن باشید تاریخ ایران زحمات، تلاش‌ها و صداقت‌ها و تحمل‌های آقای خاتمی را فراموش نخواهد کرد؛ آقای خاتمی برگ زرینی در تاریخ ایران و انقلاب اسلامی است.»
  • «عنایت ویژه و بها دادن به نخبگان و بزرگان علم و هنر و فرهنگ از سوی خاتمی و در یک کلام حفظ شان انسان از مشخصاتی است که در خاتمی قابل توجه است و هر انسان با انصافی با نگاهی به هشت سال گذشته نمی‌تواند گامهای دولت را با بی تفاوتی در نظر نگیرد و این واقعیت تلخ است که دستگاه‌های تبلیغاتی نخواستند مردم به درستی از واقعیت بی مانندشان آگاهی پیدا کنند.»
  • «خاتمی در عرصه بین‌المللی به ایران و ایرانیان عزت داد و با طرح گفتگوی تمدنها که متأسفانه در داخل کشور خودمان کمترین توجه به آن شد در این عرصه خوش درخشید.»
  • «راست آمدی، راست گفتی و راست افق رو برو را به انگشت اشارت نشان دادی. مدح، شایسته‌تر از تو ممدوحی ندارد. اینک ماییم و کلام سپاس. ماییم و روزگار فراق. ماییم و لحظه قدر. به خانه دوست آمده‌ای. دوست همراه و یار ما سید محمد خاتمی.»
”
کارگردان توانایی داشتید که اینگونه ناب از کار درآمده‌اید و آن کارگردان خدای شما بوده است. دست مریزاد و خسته نباشید بابت همه توانستن‌ها و همه نتوانستن‌ها. 		“

—مجید مجیدی

  • «امروز شاید زود باشد، باید کمی زمان بگذرد و فاصله‌ای میان ما با رخدادها حادث شود تا صدق و سلامت و نیز اهمیت عملکرد و وجود شما مشخص شود.»
  • «بغض شما در دومین دوره ثبت نام ریاست جمهوری بعضی از ناگفته‌ها بود و چهره خندان امروز شما درس بزرگی است؛ آمدن به قدرت با چشم گریان و رفتن با لبی خندان.»
  • «کارگردان توانایی داشتید که اینگونه ناب از کار درآمده‌اید و آن کارگردان خدای شما بوده است. دست مریزاد و خسته نباشید بابت همه توانستن‌ها و همه نتوانستن‌ها.»
  • «سيد محمد خاتمی با همه نقدهايی که از او می شود، به زعم بسياری، همچنان محبوب ترين شخصيت سياسی ايران است. او با نگاه اخلاقی به سياست، و با پذيرش و بيان ضرورت نقد در جامعه، مناسبات ميان مردم و قدرت را در ايران دگرگون کرد.»
  • «تدین و پایبندی و نجابت و روحیهٔ نجیب ذاتیِ ایشان واقعاً جزو امتیازات و خصال برجسته در ایشان است… ایشان در همهٔ این مدت، دشمنانی را که کمین کرده و خیز برداشته بودند، ناامید کردند. خیلی‌ها از سال ۷۶ - از اول تشکیل این دولت - می‌خواستند آقای خاتمی را در موضع مقابله و مواجههٔ با نظام قرار دهند… اما آقای خاتمی حقیقتاً مقاومت کردند.»
  • «ریاست جمهوری نتوانست محمد را از من دور کند. او همیشه از زمان کودکی اش تاکنون به من لطف داشته است… وقتی نوجوان بود، مرتب سعی می‌کرد با کارهایی هر چند کوچک به من و پدرش کمک کند. او تا پیش از ازدواج خود و تا زمانی که در خانه بود، هر روز از آب انبار آب می‌آورد، نان می‌گرفت، خرید می‌کرد، به بازار می‌رفت و… اما تا بچه بود، شیطنت‌های زیادی داشت… پرشور و شر بود. اما ما که معتقد بودیم فرزندانمان باید آزادانه زندگی کنند و تربیت شوند تا آزاده خو بارآیند و آزادگی را به دیگران بیاموزند، مانع شیطنت‌های او نمی‌شدیم و اجازه می‌دادیم آزاد باشد.»
  • «دلم می‌خواهد تاریخ از سید محمد خاتمی به نیکی یاد کند.»
    • سکینه ضیایی، مادر او؛ (۲ اوت ۲۰۰۵/ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴) ایسنا
  • «تحمل و شکیبایی، تواضع و فروتنی، تعقل و تدین در خاتمی موجب شد که یک نگاه مثبت و مقبولی نسبت به وی در اذهان به وجود آید؛ لذا در کل می‌توان عملکرد خاتمی را مثبت ارزیابی کرد.»
  • «خاتمی یک استانداردی را برای ریاست جمهوری تعریف کرد که می‌توان از آن به عنوان استاندارد خاتمی یاد کرد. هرکس امروز در آن استاندارد نگنجد، مورد پذیرش جامعه نیست.»
  • «خاتمی روش‌های بسیار مطلوبی را با تحمل صبر و مشقت برای ادارهٔ حکومت به کار برد.»
  • «خاتمی با لبخند آمد و با عذرخواهی رفت. خاتمی با شعار آزادی آمد و با شعار آزادی در چارچوب قانون اساسی رفت. خاتمی با شعار جامعهٔ مدنی آمد و با شعار جامعهٔ مدنی مبتنی بر مدینه النبی رفت. او با شعار اصلاحات آمد و با شعار اصلاحات در چارچوب قانون اساسی و با اولویت مبارزه با فقر و فساد و تبعیض رفت.»
  • «قطعاً هر چه از دوران ریاست جمهوری خاتمی فاصله بگیریم هم ارزیابی عملکردش واقعی‌تر خواهد شد و هم قدر و قیمت و ارزشش بهتر شناخته می‌شود.»
  • «خاتمی طی دوران ریاست جمهوری‌اش درس‌های بزرگی از انسانیت و اخلاق به همگان داد.» «اگر همهٔ گروه‌های سیاسی معتقد به اسلام و ایران به این شعار [زنده باد مخالف من] عمل کنند و از خودخواهی، خودمحوری و گروه‌محوری دست بکشند قطعاً بسیاری از مشکلات حل خواهد شد… خاتمی تا آنجا که توانست در حد مقدور قانون‌گرایی را مورد توجه ویژه قرار داد. توجه ایشان به دانشمندان، اصحاب علم، هنر، تحقیق و پژوهش نباید از نظر دور شود… ایشان در برخورد با گروه‌های مختلف سعهٔ صدر لازم را داشت.»
  • «شخصیت خاتمی ویژه بود اما دولت وی کاملاً جناحی و سیاسی عمل کرد. خاتمی بیشترین ضربه را از اطرافیانش و گروه‌ها و افراد موسوم به اصلاح‌طلب خورد.»
  • «قطعاً در آینده ملت ایران و فعالان سیاسی و اجتماعی و روشنفکران این سرزمین شخصیت خاتمی را بیشتر از امروز خواهند شناخت، به ویژه آنکه دوران ریاست جمهوری وی را در مقایسه با دیگران قرار دهند.»
  • «من همواره به شخصیت خاتمی ارادت داشته و دارم…»
  • «خاتمی نشان داد که در جایگاه یک مصلح اندیشمند و آگاه به تحولات عمیق جهانی و نیازهای انباشتهٔ داخلی، واقع‌بینانه و معتدل برای توسعهٔ ایران اسلامی روشنگری می‌کند… خاتمی در مواقع سرنوشت‌ساز بین تحبیب چهرهٔ خود و انسجام نظام جمهوری اسلامی صبورانه دومی را برگزید.»
  • «خاتمی توانست به این خواستهٔ معمار کبیر انقلاب که دولت باید خدمتگزار ملت باشد مفهوم ببخشد و این بزرگترین محصول هشت سال حضور مؤثر، تاریخی و جاودانهٔ خاتمی بود که در تاریخ سیاسی عصر نوین جمهوری اسلامی ایران باقی خواهد ماند.»
  • «زنان در دوران ریاست جمهوری خاتمی در نهادها، ارگان‌ها و وزارتخانه‌ها فعالیت داشتند و این یکی از نکات مثبت حضور محمد خاتمی در مسند ریاست قوهٔ اجرایی کشور است.»
  • «خاتمی اخلاق را ضمیمهٔ سیاست و شکیبایی را در مسند قدرت پیشهٔ خود کرد… ایشان حکومت را نقدپذیر خواست و این امکان را فراهم کرد.»
”
چهره گشاده، صبر، حوصله و تحمل نقد و انتقاد از خصوصیات خاتمی است که هرگز فراموش نخواهد شد. 		“

—غلامعلی حدادعادل

  • «ما از زحمات و تلاش‌های ایشان و دولت‌شان در همهٔ عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تشکر می‌کنیم.»
  • «تنش‌زدایی همراه با رعایت سه اصل عزت، حکمت و مصحلت صورت گرفته و مصداق بارز رعایت اصل عزت را در دوران خاتمی، توجه ایشان به اهمیت مسئلهٔ هسته‌ای می‌دانیم. موضع‌گیری‌های شجاعانه، صحیح و به هنگام خاتمی در موضوع هسته‌ای نمونه‌ای از ترکیب موزون و به هنجار رعایت اصل عزت و تنش‌زدایی است.»
  • «نام خاتمی با نام اصلاحات همزمان در افکار تداعی می‌شود. در دوران مسوولیت ایشان هیچ کلمه‌ای به اندازهٔ اصلاحات شاید تکرار نشد.»
  • «در دوران ایشان هیچ کلمه‌ای به اندازه اصلاحات تکرار نشد و بنده با آشنایی که با افکار خاتمی از پیش از انقلاب دارم می‌گویم که اصلاحات موردنظر خاتمی جلوه‌ای از رویارویی اسلام و تجدد یا همان مدرنیته در دنیای امروز است.»
  • «چهره گشاده، صبر، حوصله و تحمل نقد و انتقاد از خصوصیات خاتمی است که هرگز فراموش نخواهد شد.»
  • «نباید بی‌انصافی کرد؛ حقیقتاً آقای خاتمی در طول دوران ریاست جمهوری‌اش کارهای ارزنده‌ای انجام داد. البته این در حالی است که هیچ‌کس خوب یا بد مطلق نیست. امیدواریم خداوند پاداش کارهای نیکی را که دولت گذشته انجام داد به آنها بدهد و اگر هم کارهای نابابی صورت گرفته، خدا از سر تقصیرشان بگذرد و دولت آتی آنها را جبران کند.»
  • «برای نخستین بار در دولت خاتمی فرهنگ نقد قدرت شکل گرفت و دولت به مخاطبان خود اجازهٔ نقد را داد و انصافاً مخالفان بی‌رحمانه نقد کردند و در عین حال هیچ مخالفی از نقد خود احساس خطر نکرد و در واقع دولت سعی کرد در جامعه از هزینهٔ نقد بکاهد و شرایط عالمانهٔ آن را فراهم کند.»
  • «شما منادی گفت و گوی تمدن‌ها هستید و مبشر صلح و این امری است که جهان امروز و بخصوص جهان آشفته اسلام و منطقه بدان نیازمند است و برای ما خشنود کننده است که از جهان اسلام این ندا را می‌شنویم… من با همه تجربیات و سوابقم حاضرم چون سربازی در خدمت شما و اندیشه شما باشم.»
”
هر دو دورهٔ ریاست جمهوری خاتمی، آزادی را به داخل ایران هدایت کرده است و به علت روابط بهبود یافته‌اش با کشورهای داخل و خارج منطقه، این کشور مثال‌زدنی است. … دیدگاه‌های خاتمی روابط میان توده‌ها و اسلام، توده‌ها و کشورها و در نهایت مسلمانان و جهان معاصر را دوباره تعریف کرده است. 		“

—فؤاد سنیوره

  • «من تحت تأثیر دیدگاه‌های خاتمی نسبت به دموکراسی مذهبی و گفت‌وگوی تمدن‌ها قرار گرفته‌ام… هر دو دورهٔ ریاست جمهوری خاتمی، آزادی را به داخل ایران هدایت کرده است و به علت روابط بهبود یافته‌اش با کشورهای داخل و خارج منطقه، این کشور مثال‌زدنی است. … دیدگاه‌های خاتمی روابط میان توده‌ها و اسلام، توده‌ها و کشورها و در نهایت مسلمانان و جهان معاصر را دوباره تعریف کرده است.»
  • «پیشنهاد خاتمی برای گفت‌وگو میان تمدن‌ها باید از طریق استقرار موسسه‌ای که چنین مذاکراتی را ترغیب و آماده کند، اجرا شود.»

۲۰۰۶

[ویرایش]
  • «من برادر محمد خاتمی رئیس جمهور سابق که همگی آن را می‌شناسیم هستم و برادر رئیس جمهور کنونی نیز حتی با وجود آنکه او را به خوبی خاتمی نمی‌شناسم هستم.»
  • «من در این سال‌ها یک ربع قرن که از مرگ آیت‌الله طالقانی گذشته است آن تصویر مأنوس را تنها در سید محمد خاتمی سراغ کردم. در این سخن اصلاً هیچ نشانه‌ای از سیاست ندارم. سیاست مقوله‌ای دیگر است. حتی وقتی از سید محمد خاتمی و پدرش می‌گویم که ایشان را یک بار دیده و از آن کسانی بود که در آن اتاق کوچک و ساده اردکان انگار بهشت را به همان کوچکی ساخته بود و می‌خواست برای دیگران هم بسازد. خاتمی هم به همان درایت و متانت و نرمی است.»
”
فقط نماینده و رئیس و پرچمدار یک دولت اجرایی نبود او پرچمدار یک جریان اصلاحی در کشور بود که همهٔ تحولات در لایه‌های اجتماعی ایران را نمایندگی می‌کرده و تحت تاثیرقرارداده بود 		“

—محمد عطریان‌فر

  • «... فقط نماینده و رئیس و پرچمدار یک دولت اجرایی نبود او پرچمدار یک جریان اصلاحی در کشور بود که همهٔ تحولات در لایه‌های اجتماعی ایران را نمایندگی می‌کرده و تحت تاثیرقرارداده بود. هنوز هم این تأثیر احساس می‌شود. محبوبیت و اعتنایی که جامعهٔ ایرانی نسبت به شخص آقای خاتمی و دیدگاه‌ها و دولت اصلاحات و آن دوران داشتند ظرفیت بسیار بزرگی بود.»
  • «شما امروز سه پیام مهم دادید:مسئولیت ما مسلمانان [ ِ اروپایی] در ابلاغ پیام حقیقت اسلام به جهان، وحدت و هوشیاری در برابر مسایل تفرقه‌انداز و تأکید بر اهمیت شهروندی در جهان.» «پیام گفت‌وگوی شما در جهان با استقبال و احترام روبرو شده است.»
  • «تعهّدِ ایشان به گفتگوی میان فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، بخش مهمی از روند صلح است که این همان چیزی است که جهان امروز نیازمند آن است.»

۲۰۰۷

[ویرایش]
  • «آقای خاتمی با احترامی که در دنیا دارد یکی از بزرگترین سرمایه‌ها ی ملی است که در این واویلای غربت ایران می‌تواند خیلی از مشکلات کشور را کم کند که مثل بسیاری از سرمایه‌های ملی از وجودش برای حل بحران‌های موجود استفاده نمی‌شود. اینکه کسی مثل خاتمی در دنیا اینقدر مورد احترام است ودر رسانه‌های رسمی ایران از او خبری نیست، خیلی بد است.»
  • «برخی که با آقای خاتمی در حد یک دشمن آمریکایی برخورد می‌کنند و می‌گویند کشور را از دوران ایشان نجات دادند، گویا آقای خاتمی کشور را به سوی فنا می‌برد، دست از تخریب برنمی‌دارند؛ چراکه تلقی آن‌ها از اصلاحات نامطلوب است. البته این حرف‌ها تالی فاسدهایی نیز دارد. یعنی آن‌ها که تخریب می‌کنند دقت نکردند که اگر می‌گویند آقای خاتمی در زمان ریاست جمهوری خود کشور را رو به فنا می‌برده یعنی دیگران نیز در این زمینه سکوت کرده بودند، این بسیار بد و نامطلوب است. یعنی این حرف‌ها خیلی از عملکردها را زیر سؤال می‌برد. این داوری‌ها نه منصفانه است و نه عقلانی و موجب می‌شود کل سیستم زیر سؤال برود.»
”
سید محمد خاتمی جزو استثناهای تاریخ فرهنگ ماست... 		“

—فاطمه معتمدآریا

  • «سید محمد خاتمی جزو استثناهای تاریخ فرهنگ ماست و برای من جالب این بود که در دوره وزارت ایشان در ارشاد، همه ما هنرمندان را به نام می‌شناختند و این مسئله بزرگ‌ترین افتخار برای من است. پس می‌خواهم با این انرژی مثبتی که در نسل جدید و جوان دارند، از برای ما دعا کنند تا هرسال به هم نزدیک‌تر شویم و این عشق و محبت در دل‌هایمان بیشتر از قبل ریشه بدواند.»

۲۰۰۹

[ویرایش]
  • «در سفرهای ایشان به نیویورک، ایرانیان مقیم آمریکا با شنیدن سخنان تحسین‌برانگیز خاتمی و با دیدن حسن نیت وی برای اعتلاء نام ایران و ایرانی، به ایرانی بودنشان افتخار می‌کردند.»

۲۰۱۰

[ویرایش]
  • «رسالت دولت خاتمی عبور از نظام اسلامی و تغییر ماهوی در انقلاب و نظام بود و خود دولت به یک اپوزیسیون برای نظام تبدیل شده بود و تبدیل اسلامیت به جمهوریت را به شدت دنبال می‌کرد.»
  • «خاتمی مؤسس فکر فرهنگی در ایران بعد از انقلاب بوده و با مدیریتی که در حوزه فرهنگی و اجرایی داشته است، شخصیتی بزرگ در ترویج فکر فرهنگی در ایران بوده است.»

۲۰۱۱

[ویرایش]
  • «در دورهٔ خاتمی اصلاحات بیشتر محتوای توسعهٔ سیاسی و فرهنگی داشت… شعار توسعهٔ اقتصادی نداد ولی دستاوردهای چشمگیری در قلمرو اقتصاد کلان جامعه داشت… خاتمی هم دستاورد اقتصادی خوبی داشت و هم خطرات امنیت ملی ایران را کم کرد. ایران پیش قراول گفت‌وگوی تمدن‌ها در سازمان ملل شد. شما اوضاع آن زمان را با حالا مقایسه کنید… این مقایسه به خوبی نشان می‌دهد که حکومت‌هایی که مردم‌سالارانه‌ترند در جهان امروز برای جوامعشان مؤثرتر و کارامدتر می‌توانند کار کنند..»
  • «جان‌مایهٔ شعارهای خاتمی همان توسعهٔ سیاسی بود. او به مردم وعدهٔ گشایش سیاسی داد و می‌خواست نظام سیاسی را تبدیل به چتری بکند که همهٔ مردم را دربرگیرد؛ لذا در درجهٔ اول این شعار نخبگان و تحصیل‌کردگان و دانشجویان را علاقمند کرد. آن‌ها هم مردم اطراف خود را به پای صندوق رأی کشاندند و رخداد تاریخی دوم خرداد را خلق کردند.»
  • «اصلاح‌طلبی دوران خاتمی ظرفیت مردم‌سالاری را در جامعهٔ ایران بالا برد ولی خاتمی و سایر اصلاح‌طلبان (به خاطر مخالفت قاطع محافظه‌کاران) نتوانستند مطالبات اصلاح‌طلبانهٔ جامعه را به قانون تبدیل کنند؛ لذا جنبش اصلاحات در دورهٔ او پیروز نشد اما سرکوب هم نشد، بلکه مهار شد. این جنبش پس از انتخابات ۸۸ در قالب جنبش دموکراسی‌خواهی دوباره زبانه کشید.»
  • «مواضع روشن و حکیمانه خاتمی؛ حاکی از نگرش عمیق و الهی و در عین حال دلسوزانه ایشان نسبت به آرمان‌های حضرت امام؛ انقلاب و حفظ کیان نظام و انقلاب اسلامی است.»

۲۰۱۲

[ویرایش]
  • «تحصیل و کتاب در خانواده ما ارزش داشت. مثلاً یادم هست آقای خاتمی وقتی از قم می‌آمد، برای بچه‌های کوچکتر مثل رضا و علی و خواهرزاده‌هایم که کوچکتر بودند همیشه کتاب سوغاتی می‌آورد. خلاصه اینکه در خانواده ما تحصیل و علم خیلی ارزش داشت، فرض کنید اگر خواستگار فقیر تحصیلکرده می‌آمد او را به یک آدم پولدار کم سوادتر ترجیح می‌دادیم. همیشه کتاب در خانه‌مان بود. وقتی من کلاس ششم را خواندم دیگر در اردکان مدرسه نبود؛ ولی من هر جا که کتابی می‌دیدم، می‌خواندم. یادم هست، دبستان که می‌رفتم، آن وقت‌ها وضع‌مان طوری نبود که مجله کودکان و مجله هفتگی و این‌ها را بخریم. دوستی داشتیم که دختر رئیس بانک بود و این مجلات را می‌خرید.»
    • مریم خاتمی، خواهر محمد خاتمی (۸ ژوئیه ۲۰۱۲/ ۱۸ تیر ۱۳۹۱)[۲۷]
  • «دوره آقای خاتمی از بهترین دوره‌های [مؤسسه] کیهان بعد از انقلاب بود، با اینکه دوران جنگ بود و محدودیت‌ها زیاد. همراه آقای خاتمی یک شورای سردبیری جوان با روحیه انقلابی تشکیل شد.»
    • مینو بدیعی (۲۲ ژوئیه ۲۰۱۲/ ۱ مرداد ۱۳۹۱)[۲۸]

۲۰۱۳

[ویرایش]
”
فضای دموکراسی در زمان آقای خاتمی بیشتر و بازتر بود و ایشان در همه زمینه‌ها آزادی داد. 		“

—نعیمه اشراقی

  • «هاشمی و خاتمی دغدغه‌های مشترک بسیاری دارند. آینده ایران، حل روابط ایران با جهان صنعتی، کاهش تحریم‌ها، ایجاد رونق و کاهش نرخ نگران‌کننده بیکاری و تورم، ایجاد فضای مناسب اطلاع‌رسانی و گردش آزاد اطلاعات، ازجمله دغدغه‌های مشترک آنهاست. جامعه هم انتظار بالایی از این دو شخصیت دارد. به نظر من آنها باید در مقابل تاریخ هم پاسخگو باشند که چرا در این مقطع بسیار مهم و تأثیرگذار، تصمیم محوری و بزرگی نمی‌گیرند؟»
  • «فضای دموکراسی در زمان آقای خاتمی بیشتر و بازتر بود و ایشان در همه زمینه‌ها آزادی داد.»
  • «میان جبهه انقلاب و ضد انقلاب در تردید و تردد است و محبوبیت را برتر از مشروعیت الهی می‌شمارد.»

۲۰۱۴

[ویرایش]
”
از سال ۷۶ که مردم ایران با خاتمی آشنا شده‌اند، هرگز ندیده‌اند و نشنیده‌اند که خاتمی برای کسی، ملتی، کشوری، گروهی یا جماعتی آرزوی مرگ و نیستی و نابودی بنماید. هرگز ندیده‌اند که خاتمی آدم‌ها را نفرین کند. هرگز ندیده‌اند که خاتمی نسبت به رقیب، نسبت به دشمن، توهین کند یا او را تحقیر نماید. حتی در مقابل بدترین و کینه‌ورزترین مخالفین و دشمنان سیاسی‌اش، خاتمی همواره عفت کلام، ادب، کرامت و حرمت انسانی را نگه داشته است. 		“

—صادق زیباکلام

  • «از سال ۷۶ که مردم ایران با خاتمی آشنا شده‌اند، هرگز ندیده‌اند و نشنیده‌اند که خاتمی برای کسی، ملتی، کشوری، گروهی یا جماعتی آرزوی مرگ و نیستی و نابودی بنماید. هرگز ندیده‌اند که خاتمی آدم‌ها را نفرین کند. هرگز ندیده‌اند که خاتمی نسبت به رقیب، نسبت به دشمن، توهین کند یا او را تحقیر نماید. حتی در مقابل بدترین و کینه‌ورزترین مخالفین و دشمنان سیاسی‌اش، خاتمی همواره عفت کلام، ادب، کرامت و حرمت انسانی را نگه داشته است.»
”
ایشان مرد بسیار بزرگی هستند که قدرشان را ندانستیم. 		“

—داوود رشیدی

  • «ایشان مرد بسیار بزرگی هستند که قدرشان را ندانستیم.»
  • «برایتان جالب باشد که بدانید روز یکشنبه پس از انتخابات که به مجلس رفتم، همه منتظر بودند که ببیند مجلس را چطور اداره می‌کنم. بالاخره رئیس مجلسی بودم که در انتخابات شکست خورده بودم. برای برخی سؤال این بود که بنده چطور می‌خواهم با این مسئله برخورد بکنم؟ خب! بنده هم بسیار شاداب و سرحال به مجلس وارد شدم و در نطق خودم از حضور مردم تشکر کردم و به برادر گرامی جناب آقای خاتمی تبریک گفتم و بعد هم اعلام کردم تا دیروز رقابت بود و از امروز رفاقت است. این عبارتی بود که برای نخستین بار من به کار بردم و در طول دوره‌ای که از آن هنگام در مجلس بودم یعنی بیش از دو سال بعد از دوم خرداد، در اوج همکاری و همدلی با دولت گذشت. همین الان هم که به آقای خاتمی صحبت کنید، همه جا ایشان اشاره کرده که نحوه برخورد مجلس پنجم و فلانی با من و دولتم فراموش‌نشدنی است و همیشه که لایحه می‌دادم خاطر جمع بودم که فلانی آن را دریافت می‌کند. خوب ببینید این چقدر برای کشور و نظام مفید می‌توانست باشد که بود.»
  • «انسان مورد نظر خاتمی نه خیر مطلق است و نه شر مطلق؛ بلکه انسان را موجودی دو بعدی می‌داند که خیر و شر در وجود او به ودیعه گذاشته شده است؛ بنابراین انسان موردنظر وی می‌تواند با پرورش استعدادها به اعلاعلیین عروج یا به اسفل‌السافلین سقوط کند. این رویکرد باعث می‌شود وی در سیاست نه مانند هابز به لویاتان به دولت اقتدارگرا اعتقاد داشته باشد و نه مانند نئولیبرال‌ها به دولتی حداقل که تنها وظیفه‌اش پاسداشت از آزادی است و بس.»
  • «اندیشه خاتمی برآیندی از آرمانخواهی و واقعیت‌گرایی است… وی معدلی از سنت‌گرایی و مدرنیسم را ارایه می‌دهد. نه به بهانه ارزش‌های مدرن، سنت‌های اصیل را کنار می‌گذارد و نه به بهانه حفظ سنت، نوگرایی را نفی و انکار می‌کند… خاتمی از ظرف جمهوری با محتوای اسلام حمایت می‌کند و دو واژه جمهوریت و اسلام را در تقابل هم قرار نمی‌دهد… عقل و شرع را تقابلی نمی‌بیند و به قاعده تلازم، اعتقاد و ایمان دارد… خاتمی بین توده‌گرایی (Mass Society) و نخبه‌گرایی (Elitism) به جامعه مدنی (Civil Society) معتقد و پایبند است.»
  • «نه غرب‌ستیز است و نه غرب‌گریز؛ بلکه به تعامل، گفت‌وگو و لوازم آن با دنیای غرب توجه و اهتمام دارد… در طی فرایند توسعه و اعتلای کشور به افراط و تفریط گرایشی نشان نمی‌دهد؛ بلکه مشی اعتدالی را مبنای حرکت خویش قرار می‌دهد… خاتمی در میانه رادیکالیسم و محافظه‌کاری به اصلاح‌طلبی ایمان و اعتقاد دارد و این نیاز زمانه ماست»
  • «خاتمی باید در یک اظهارنظر و بیانیه رسمی از فتنه‌گران اعلام برائت کند… خاتمی به جای آنکه در پس پرده صحبت کند باید در یک اظهارنظر رسمی و انتشار بیانیه از فتنه گران اعلام برائت کند اما خاتمی و دوستانش تاکنون این کار را انجام ندادند؛ بنابراین این اظهارات نمی‌تواند لکه ننگ فتنه‌گری را از دامان اصلاح طلبان پاک کند.»

۲۰۱۵

[ویرایش]
  • «اصلاح‌طلبی به نام خاتمی گره خورده و بدون نام رئیس دولت اصلاحات مفهمومی ندارد.»
  • «برخی نمی‌خواهند آقای خاتمی مطرح باشد. البته اشتباه می‌کنند. اتفاقاً این روزها آقای خاتمی هر زمان که صحبت می‌کنند، نصیحت‌های خوبی می‌کنند که اختلافی نباشد، چرا که همه نظام را قبول داریم. رهبری را قبول داریم و می‌خواهیم مملکت را اصلاح کنیم. حرف خلافی هم نمی‌زنند و من نمی‌دانم چه کسی این تصمیم را گرفته است. این کار مردم را ناراحت می‌کند. آنها اگر مشکلی با آقای خاتمی دارند، این کار، مشکل را شدیدتر می‌کند.»
”
جریان اصلاحات جریان آرامی است که در ذهن‌ها رفته و من فکر می‌کنم محوریت خاتمی به صلاح اصلاحات است و البته باید به این نکته هم توجه کرد که دست فرد یا گروهی نیست که بتواند این محوریت را از خاتمی بگیرد چون تبدیل به باوری در جامعه شده است. 		“

—محمدعلی ابطحی

  • «مطمئناً نمی‌توان برای اصلاحات مفهوم و معنایی را بدون وجود و حضور خاتمی درنظر گرفت.»
  • «جریان اصلاحات جریان آرامی است که در ذهن‌ها رفته و من فکر می‌کنم محوریت خاتمی به صلاح اصلاحات است و البته باید به این نکته هم توجه کرد که دست فرد یا گروهی نیست که بتواند این محوریت را از خاتمی بگیرد چون تبدیل به باوری در جامعه شده است.»
  • «روز اول فتنه ۸۸ (احمدی‌نژاد) با آقای مشایی رفت مسکو و برگشت… از ساعت شش در دفترش جلسه بود. رفتم دیدم هیچ‌کس نیامده است و فقط من بودم. بعد از من، آقای حسین طائب رسید. قبل از آمدن آقای طائب، ایشان گفت: «چه خبر؟» گفتم: «خیابان این‌جوری بود». گفت: «خیلی خوب شد. دایره را تکان دادیم و اضافات و آشغال‌ها رو آمد. با آن‌ها برخورد کنید و همه را جمع کنید ببرید. بروید خاتمی و بقیه را دستگیر کنید و شر همه را کم کنید و بروید». گفتم: «مرد حسابی! چه می‌گویی؟ می‌روی مصاحبه و سخنرانی می‌کنی و می‌گویی خس‌وخاشاک و آت‌وآشغال. الان همه به خیابان‌ها ریخته‌اند و بحران است و نمی‌شود قضیه را به این سادگی جمع کرد و حالا می‌گویی بگیرید ببرید و تمام؟!»

۲۰۱۶

[ویرایش]
”
من فکر می‌کنم خدماتی که رئیس جمهور خاتمی به ایران کرد هیچ‌گاه از صحنه سیاسی پاک نمی‌شود و وی برای توسعه زندگی اجتماعی و مدنی مردم ایران به‌طور جدی همکاری کرده است. 		“

—محمدجواد لاریجانی

  • «من فکر می‌کنم خدماتی که رئیس جمهور خاتمی به ایران کرد هیچ‌گاه از صحنه سیاسی پاک نمی‌شود و وی برای توسعه زندگی اجتماعی و مدنی مردم ایران به‌طور جدی همکاری کرده است. هر رئیس‌جمهوری همکاری خاص خود را در توسعه و گسترش کشور دارد.»
  • «هیچ مصوبه‌ای در شورای عالی امنیت ملی نسبت به حضرت آقای خاتمی رئیس جمهوری دوران هفتم و هشتم کشور ماوجود نداشته است.»
”
... برادر عزیزم حجت‌الاسلام و المسلمین سید محمد خاتمی… 		“

—حسن روحانی

  • «... برادر عزیزم حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمد خاتمی...»
  • «سرمایهٔ کشور ما نیز نفت، گاز یا معادن نیست، بلکه مهم‌ترین منابع کشور ما نیروی انسانی آن است که به کشور عزت و افتخار می‌بخشد و اکنون محمد خاتمی یک سرمایه ملی محسوب می‌شود.»
  • «خدا ان‌شاءالله آقای خاتمی را سلامت نگه دارد و عاقبت به خیر کند.»
  • «انصافاً شرایط دوره اصلاحات فرصت خوبی برای کمک به توسعه هنر بود. این را نه فقط در حوزه نهادی هنر یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بلکه در یک سطح وسیع‌تر اجتماعی شاهد بودیم و همه به آن واقف هستند. آن دوره، دوره ارتباطات گسترده بین‌المللی ایران بود و ما به‌راحتی می‌توانستیم هنرمندان خارجی و آثارشان را به ایران بیاوریم و یا هنرمندان ایرانی به سهولت می‌توانستند به سراسر دنیا بروند و آثار خودشان را به نمایش بگذارند. پروژه‌های تبادل فرهنگ و هنری در آن زمان خیلی راحت‌تر عملی می‌شد.»
”
خاتمی بسیار باشخصیت و شوخ‌طبع است. او اندیشمند است. او در گروه‌های کوچک احساس راحتی می‌کند ولی در کنار سیاستمداران چندان راحت نیست. 		“

—بنفشه کینوش

  • «خاتمی بسیار باشخصیت و شوخ‌طبع است. او اندیشمند است. او در گروه‌های کوچک احساس راحتی می‌کند ولی در کنار سیاستمداران چندان راحت نیست.»
”
هیچ‌گاه جریان اصلاحات و شخص آقای خاتمی به عنوان رهبر این جریان در مورد تعامل با نظام تردیدی به خود راه نداده‌اند. معتقدم که جریان اصلاح‌طلبی، فرزندان و اجزای درخت تنومند انقلاب و نظام هستند و هیچ‌گاه نمی‌توان گفت که این اجزا تأثیری در حیات این درخت تنومند ندارد؛ چرا که این اجزا جزء درخت تنومند است و حیات این درخت نیز به این اجزا وابسته است. 		“

—محسن مهرعلیزاده

  • «هیچ‌گاه جریان اصلاحات و شخص آقای خاتمی به عنوان رهبر این جریان در مورد تعامل با نظام تردیدی به خود راه نداده‌اند. معتقدم که جریان اصلاح‌طلبی، فرزندان و اجزای درخت تنومند انقلاب و نظام هستند و هیچ‌گاه نمی‌توان گفت که این اجزا تأثیری در حیات این درخت تنومند ندارد؛ چرا که این اجزا جزء درخت تنومند است و حیات این درخت نیز به این اجزا وابسته است.»
  • «آقای خاتمی که من می‌شناسم هیچ زمانی از رهبری خودش را جدا نمی‌دانسته است و با وجود همه تهمت‌ها و شایعه‌پراکنی‌ها، همیشه از ایشان به نیکی یاد کردند.»
  • «ممنوع‌التصویری خلاف قانون اساسی است و در قانون مجازات اسلامی نیز چنین موضوعی وجود ندارد و برای قانونی شدن این موضوع شورای عالی امنیت ملی باید آن را تصویب کرده و به امضای مقام معظم رهبری برسد.»
  • «اگر گفتمان [اصلاحات] وجود ندارد چرا رهبر اصلاحات ممنوع‌التصویر می‌شود، از چه می‌ترسید؟ از آقای خاتمی نجیب‌تر، ملایم‌تر و اخلاقی‌تر کسی را داشته‌ایم؟ اگر گفتمانی وجود ندارد اثرگذاری هم وجود ندارد. اگر فکری را ممنوع کردید یعنی از او می‌ترسید.»
  • «سیدمحمد خاتمی: همچنان محبوب و دغدغه مند مردم ایران است.»
  • «سید محمد خاتمی محبوب‌ترین فرد از میان چهره‌های سیاسی است و اگر همین الآن [ ۱۳۹۵/۰۹/۲۲ ] برای انتخابات ریاست جمهوری، حتی ۴۸ ساعت قبل از انتخابات آقای خاتمی را تأیید کنند، ایشان رأی خواهد آورد.»

۲۰۱۷

[ویرایش]
  • «ما به‌جای این‌که در زمینه‌های دیگر نوآوری، ابداع و اختراع داشته باشیم، در روش‌های ایجاد محدودیت و سلب آزادی‌ها نوآوری داریم. ما کم می‌شنویم که این روش‌های عجیب و غریب در تاریخ گذشته یا در کشورهای دیگر انجام‌شده باشد؛ بنابراین این کاری که با آقای خاتمی انجام می‌دهند نه از لحاظ سیاسی و اخلاقی توجیه دارد، نه توجیه قانونی و حقوقی دارد و نه حتی توجیه مدیریتی. این محدودیت‌ها حتی او را محبوب‌تر کرده‌است. این اقدامات آقای خاتمی را در هاله‌ای از مظلومیت قرار داده و با توجه به این‌که مردم ما مدافع مظلوم هستند، محبوبیت ایشان دوچندان شده‌است؛ بنابراین این اقدام به نظر من یک تصمیم غیرمدبرانه است. ما باید با یک مقدار عقلانیت بیشتر این نوع شیوه‌ها را منسوخ اعلام کنیم.
  • «ممکن است گفته شود که آقای خاتمی اپوزیسیون نظام نیست؛ بسیار خوب؛ ایشان با یک موضع‌گیری رسمی این امر را به اثبات برساند و سپس به عنوان یک فعال سیاسی وارد عرصه شود و قطعاً حضورش برکاتی را خواهد داشت.»
  • «انتخاب سید محمد خاتمی برآیند یک تحول مبارک در جامعه ایران بود… اگر فرد دیگری غیر از آقای خاتمی یا حتی رقیب ایشان انتخاب می‌شد ما در واقع شکلی از خلافت اسلامی را در جمهوری اسلامی باز تولید کرده بودیم.»
  • «در کنار دیگر سران فتنه، وی نقش قابل توجه و غیرقابل انکاری داشته‌است. علی‌رغم گذشت بیش از هفت سال، وی از خیانت‌ها، جنایتها و خسارات جانی، مالی و حیثیتی که به کشور، مردم و نظام اسلامی وارد گردید، هیچ‌گونه عذرخواهی و اقدام جبرانی نداشته‌است.»
  • «آقایی که عملهٔ فتنه ۸۸ بوده می‌گوید آشتی ملی، یعنی چی آشتی ملی؟... مردم با این‌ها قهر کردند و از این‌ها متنفر شدند و در راهپیمایی ۹ دی انزجار خود را اعلام کردند… مردم و رهبری ۸ ماه صبوری کردند ولی دیدند روزبه‌روز جنگ این‌ها با نظام و انقلاب بیشتر می‌شود، این‌ها عددی نیستند که مردم با این‌ها آشتی کنند.»
  • «کسانی که می‌خواهند ژست مصنوعی مقوایی و آکادمیک به خودشان بگیرند و در مقابل رهبری اعلام زاویه کنند این را بدانند جز ذلت و فلاکت و بدبختی از این مردم چیزی نخواهند دید.»
  • «اینجا [یزد] شهرِ برادرِ عزیزم حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمد خاتمی است.»
  • «در طول سه سال و نیمی که از دولت من گذشته برای منفعت هیچ فردی هیچ نامه‌ای به هیچ دستگاهی ننوشتم و فقط یک نامه به قوه قضائیه نوشتم که در آن پرسیدم با چه قانونی و به چه دلیلی سیدمحمد خاتمی را ممنوع‌التصویر کرده‌اید که البته تا امروز هنوز جواب نامه من را نداده‌اند.»
  • «برایم سخت است راجع به خاتمی به خاطر نسبتی که با او دارم صحبت کنم. نقش ایشان روشن است او سال‌های سال است که ردای قدرت را از تن درآورده و مدعی هیچ چیز نیست. در اوج زمانی که کنار رفت، حتی پیشنهاد مجمع تشخیص مصلحت را نپذیرفت. آقای خاتمی روحیه‌ای دارد که نمی‌خواهد خودش را در قید و بندهای سمت‌های سیاسی محدود کند.»
  • «چه بخواهیم یا نخواهیم سید محمد خاتمی قدرت‌ساز، رئیس‌جمهورساز، مجلس ساز و شوراساز می‌شود. این اهمیت موضوع است. قدرت و اقتدار این است که شما به گونه‌ای رفتار کنید که اتحاد مردم را جلب کنید. کسانی که در مقابل آقای خاتمی به گونه‌ای دیگر رفتار می‌کنند به او ظلم نمی‌کنند بلکه به خودشان ظلم می‌کنند.»

۲۰۱۸

[ویرایش]
  • «آقای خاتمی گفته بودند یک شبه نمی‌شود این مملکت را اصلاح کرد، اما به ما نگفته بودند بیست ساله هم نمی‌شود. بیست سال عدم موفقیت در اصلاح رژیمی اصلاح‌ناپذیر که با یک انقلاب یک سال و چند ماهه به قدرت رسیده، هزینهٔ زیادی را بر این ملت تحمیل کرده. این ناامیدی از تغییرناپذیری رژیم ایران را، روش ناکارآمد و غیراخلاقی اصلاح‌طلبان به این مردم تحمیل کرده‌است.»

نوشتارهای وابسته

[ویرایش]

منابع

[ویرایش]
  1. ↑ «سرپرست جدید روزنامه کیهان از سوی امام منصوب شد». روزنامه کیهان. ۲۹ آبان ۱۳۵۹. 
  2. ↑ «دکتر خاتمی سرپرست جدید کیهان». روزنامه کیهان. ۲۹ آبان ۱۳۵۹. 
  3. ↑ «کمال تبریزی سبز است، علی مصفا بی‌رنگ! و علی حاتمی رنگ خدا». مجلهٔ گزارش فیلم. ۱۵ آبان ۱۳۷۸. 
  4. ↑ «/فرماندار نیشابور چارچوب فعالیت‌های سیاسی باید قانون باشد». ایسنا، ۱۶ آبان ۱۳۷۹. 
  5. ↑ «صادق‌زیباکلام: «گفت وگوی تمدن‌ها» پیام صلح ودوستی بود». ایسنا، ۱۷ آبان ۱۳۷۹. 
  6. ↑ «دکتر تاجیک در گفت و گو با ایسنا: گفتمان آقای خاتمی در جامعه رسوخ پیدا کرده و کماکان گفتمان برتر خواهد بود». ایسنا، ۲۲ آبان ۱۳۷۹. 
  7. ↑ «کتر حبیب‌الله پیمان: اهدافی که خاتمی مطرح کرد جزو خواسته‌های ملت ایران بود». ایسنا، ۲۹ آبان ۱۳۷۹. 
  8. ↑ «حجت‌الاسلام مهدی کروبی: آزادی‌های مشروع و نظارت، جامعه را مصون می‌کند». ۲۹ آبان ۱۳۷۹ ناشر = ایسنا. 
  9. ↑ ««۳۸» پاسخ به پرسشهای ارسال شده». وب‌سایت رسمی آیت‌الله العظمی منتظری. ۱۷ دی ۱۳۷۹. 
  10. ↑ «نماینده مردم رودبار: خاتمی با طرح مردم سالاری دینی روش جدیدی از روابط فی‌مابین مردم با مردم و دولت با مردم ارائه داد». ایسنا، ۳ شهریور ۱۳۸۲. 
  11. ↑ «نماینده مردم رودبار: خاتمی با طرح مردم سالاری دینی روش جدیدی از روابط فی‌مابین مردم با مردم و دولت با مردم ارائه داد». ایسنا، ۳ شهریور ۱۳۸۲. 
  12. ↑ «امیر محبیان: خاتمی در حال نزدیک شدن به جریان اصیل اصلاحات ملی است!». ایسنا، ۲۹ مهر ۱۳۸۲. 
  13. ↑ «رئیس جمهور در جمع کلیمیان تهران». iranjewish.com، ۱۹ بهمن ۸۲. 
  14. ↑ «عیسی سحرخیز / ”اصلاح‌طلبان باید برای رفع موانع خواستار تغییراتی در قانون اساسی باشند. ”». دویچه وله فارسی، ۲۲٫۰۲٫۲۰۰۵. 
  15. ↑ خاتمی از نگاه اهالی موسیقی.
  16. ↑ خاتمی از نگاه اهالی موسیقی.
  17. ↑ خاتمی از نگاه سینماگران.
  18. ↑ خاتمی از نگاه سینماگران.
  19. ↑ گفت‌وگوی صریح مرعشی با ایسنا: خاتمی گردشگری را لازمه زندگی امروز می‌داند اسب زین‌شده گردشگری فقط سوارکار می‌خواهد صادرات صنایع دستی بدون توریسم رونق نمی‌گیرد.
  20. ↑ مراسم روز خبرنگار و تقدیر از پدیدآورندگان آثار برتر مطبوعات کشور.
  21. ↑ «دیدارهای خاتمی بامقامات و شخصیت‌های برجسته لبنان». imam-sadr.com/، آذر ماه ۱۳۸۴. 
  22. ↑ «دیدارهای خاتمی بامقامات و شخصیت‌های برجسته لبنان». imam-sadr.com/، آذر ماه ۱۳۸۴. 
  23. ↑ «محمد خاتمی ماه آینده به واشینگتن می‌رود». دویچه وله فارسی، ۲۲٫۰۸٫۲۰۰۶. 
  24. ↑ ابطحی: خاتمی جزو سرمایه‌های ملی است که از وجودش برای حل بحران‌های موجود استفاده نمی‌شود.
  25. ↑ «گفت‌وگوی خاتمی و معتمدآریا در جشن چلچراغ - حافظ را آیینه تمام‌نمای فاخر جان بلند ایرانی می‌دانم - ایران باید جایگاهی بالاتر از آنچه امروز دارد، داشته باشد». ایسنا. ۲ دی ۱۳۸۶. 
  26. ↑ «رسالت دولت خاتمی عبور از نظام اسلامی بود». http://dolat.ir/،+۷ بهمن ۱۳۸۸. 
  27. ↑ «امام موسی صدر گفت دلم برای قم تنگ شده است». مجلس شورای اسلامی ایران، ۱۸ تیر ۱۳۹۱. 
  28. ↑ «دوره خاتمی از بهترین مقاطع کیهان بعد از انقلاب بود». http://tarikhirani.ir/،+۱ مرداد ۱۳۹۱. 
  29. ↑ «نیاز به کارنامه ندارم». روزنامهٔ شرق، ۲۴ بهمن ۱۳۹۱. 
  30. ↑ «داوود رشیدی: از تلویزیون اخراج شدم/ قدر خاتمی را ندانستیم». tarikhirani.ir، ۲۵ تیر ۱۳۹۳. 
  31. ↑ «دبیرکل مؤتلفه: خاتمی باید از فتنه‌گران اعلام برائت کند». دویچه وله فارسی، ۲۴٫۱۲٫۲۰۱۴. 
  32. ↑ ««شبهه‌ای دربارهٔ رهبری خاتمی بر اصلاحات وجود ندارد»». دویچه وله فارسی، ۰۸٫۰۹٫۲۰۱۵. 
  33. ↑ «خدمات خاتمی به ایران، هیچ‌گاه از صحنه سیاسی پاک نمی‌شود». CNN'، February 29, 2016. 
  34. ↑ «ممنوع‌التصویری خلاف قانون اساسی است». ایسنا، ۲۰ آبان ۱۳۹۵. 
  35. ↑ «جلائی‌پور: اصولگرایان امروز باید در خانه ناطق‌نوری را بزنند». ایسنا، ۱ آذر ۱۳۹۵. 
  36. ↑ «فرج‌الله رجبی در دانشگاه صنتعی شیراز». ایلنا، ۱۳۹۵/۰۹/۲۲. 
  37. ↑ http://razavi.farsnews.com/news/13951129000238
  38. ↑ «قول می‌دهم». روزنامهٔ شرق، ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۶. 
  39. ↑ «دوباره سلام آزادی». روزنامهٔ شرق، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۶. 
  40. ↑ «محمدرضا خاتمی در گفت‌وگوی تفضیلی با ایلنا». ایلنا، ۷ خرداد ۱۳۹۶. 
برگرفته از «https://fa.wikiquote.org/w/index.php?title=گفتاوردها_درباره_سید_محمد_خاتمی&oldid=150559»