مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری/۷۷۷ میلادی ساخته شد؛ مسجدی که کوچک و متناسب با جمعیت شهر اصفهان ساخته شده‌بود و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد. در سال ۲۲۶ ه‍.ق/۸۴۶ م و به فرمان خلیفه المعتصم عباسی، مسجد پیشین تخریب گشت و بنایی ستون‌دار به همراه سقفی چوبی، الگو گرفته از مسجد سامرا ساخته شد که هم‌اکنون هم قسمتی از ستون‌ها و دیوارهای آن باقی مانده‌است. اما مهم‌ترین تغییر مسجد در دوران سلجوقی صورت گرفت چرا که از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفت و با ساخت چهار ایوان در ضلع‌های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدیدآورد که به «مسجد ایرانی» معروف شد. در قرون بعد و در طی دوره‌های ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار نیز این مسجد شاهد تغییرات مهمی بود. در ماه ربیع‌الاول سال ۵۱۵ ه‍.ق این مسجد توسط اسماعیلیان به آتش کشیده‌شد اما در دوران بعد دوباره ترمیم شد.

گفتاوردها

• «آنگاه که به دیدن مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد جای گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فناناپذیر و خلّاقه ایرانی‌ها پی برد؛ و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم، بعد از اینکه دیده برهم نهادم، جسدم را را در این خاک مقدّس دفن کنند.»
  • آرتور پوپ
• «من نمی‌توانم نمونهٔ بهتری از مسجد جامع اصفهان به یاد آورم که نمایش توانایی ملت ما درآمیختن نفوذهای گوناگون فرهنگی و ممهور کردن آن به هویت ملی خود باشد. این گوهر هنر ایران اسلامی طی زمان درازی ساخته شد که از سده نهم تا سده شانزدهم را در بر می‌گیرد.»
  • فرح پهلوی
• «مسجد جامع که با مصالح گوناگون و به دست افرادی که از بسیاری جاها آمده‌اند ساخته شده، یکپارچگی برجسته‌ای را نشان می‌دهد و روشنگر آن است که آفرینش‌های بزرگ انسان به انفراد پدید نمی‌آید، بلکه نیازمند پرورده شدن در اقلیمی سازگار و مایه گرفتن از سرمشق‌های یک فرهنگ ملی زنده است تا عناصر سازنده آن را در یک کلیت اصیل و هماهنگ تحقق بخشد.»
  • فرح پهلوی
• مسجد جامع، بازماندهٔ هنر چهار دوران است: ایران باستان، ساسانی، سلجوقی و صفوی. این باز یکی از نمونه‌هاست که ایران تا چه حدّ به گذشته‌های خود آویخته بود. در کشور دیگری سنّت‌های کهن تا این پایه پافشاری نکرده‌اند که در ایران، و عجیب آنکه در کمتر کشوری نیز نوی‌ها اینگونه آسانی‌پذیر می‌شوند.
  • محمدعلی اسلامی ندوشن، «بازتاب‌ها»، «دیداری دیگر از اصفهان»، تابستان ۱۹۹۵م/ ۱۳۷۴ش