محمد مجتهد شبستری

محمّد مجتهد شبستری (۱۳۱۵ / ۱۹۳۵م) فیلسوف ایرانی، فقیه مسلمان شیعه، پژوهشگر علوم قرآنی و استاد الهیات تطبیقی در دانشگاه تهران.

گفتاوردها

• «انسان نمی‌تواند یک‌باره سنت را در چمدانی بگذارد و کنار بزند.»
• «ما فکر می‌کنیم در دین که نمی‌شود تولید کرد، دین فقط آن چیزی است که در گذشته گفته شده است. این حرف اصلاً درست نیست. همه ادیان بزرگ دنیا در مقطع‌های حساس تاریخی تولیدات جدید داشته‌اند. واتیکان دریچه‌هایی جدید به روی روحانی‌های مسیحیت گشود. دستان آن‌ها را باز کرد. آنها را با دنیای جدید آشنا کرد و راه سخن گفتن از دین در این دنیا را به آنها نشان داد.»
• «گرفتاری‌های اعتقادی – روانی انسان مؤمن از آنجا شروع می‌شود که خدا را موجودی در کنار موجودات دیگر به حساب می‌آورد. این تصور نادرست اصل و اساس انسان وار انگاری خدا از سوی مؤمنان است که آنان را به انواع مشکلات فلسفی و روانی و حتی بیماری‌های روانی مبتلا می‌سازد.»
• «ما با گفتن نام العلیم خدا را یاد می‌کنیم و به او توجه می‌کنیم و هکذا. ما از طریق این نام‌ها آن صاحب نام را به خاطر می‌آوریم و به او می‌اندیشیم چون او «کل الکمال» است و این نام‌ها نمونه‌هایی را نشان می‌دهند و مشت نمونهٔ خروار است.»
• «به رسمیت شناخته شدن حقوق اقلیت‌ها به این معناست که اقلیت‌ها بتوانند خود را تکامل ببخشند، یعنی بتوانند شکوفا شوند و فرهنگ خود را شکوفا کنند؛ به آنها نگوییم که اگر فرهنگ خود را شکوفا کنی با فرهنگ من تعارض پیدا می‌کند چون ممکن است منطق تو قوی‌تر باشد و منطق من ضعیف‌تر و در نتیجه من مغلوب شوم.»
• «در میان مسلمانان تنوع دینداری و تحولات دینداری از بسیاری از ادیان دیگر در طول این ۱۴ قرن گذشته بیشتر بوده است.»
• «ما باید فرزندان خود را به‌گونه‌ای تربیت کنیم که توانایی این را داشته باشند که در هر شرایطی و در هر جای جهان درست تصمیم بگیرند.»
• «منابع اسلام یعنی قرآن و سنت و بعد هم حقوق اسلامی درچارچوب یکساختارهای سنتی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی (فرهنگی) که وجود داشته شکل گرفته است و نه برای تغییر آنان از اساس.»
• «اگر آنها [مسلمانان] به این نتیجه برسند که با حقوق بشر و دموکراسی زندگی کردن انسانی‌تر است آن وقت با قرائت جدید از منابع اسلامی، زندگی با اینها را نه تنها مانع مسلمانی نمی‌شمرند بلکه مقتضای مسلمانی در این عصر می‌شمرند.»
• «من نمی‌دانم چرا کشورهای غربی مسلمان‌ها را با حکومت هایشان یکی می‌گیرند؟... ملل مسلمان مخالف اصلاحات دینی و سیاسی نیستند. در این کشورها حامیان اصلاحات بسیارند. اما قدرتمندان با آن مخالف‌اند. زیرا اصلاحات به معنی قرائت جدید از اسلام است و به معنی به روز کردن زندگیست، به معنی اصلاح حقوق انسانهاست و این اصلاحات به نفع قدرتمداران نخواهد بود.»
• «حاکمین بنیادگرا در کشورهای مسلمان دو مخالف عمده دارند: زنان و جوانان.»
• «من دریافته‌ام که محصول قرائت رسمی حاکمیت از خدا و عمل کردن به نام او این مشکل را برای نسل جوان به وجود آورده که اغلب نمی‌توانند یک تعریف و تصور قابل قبول و عقلانی از مسئله خدا داشته باشند... مسئله خدا در جامعه ما مبتذل شده است. تعالی و قداست خدا به کلی نادیده گرفته شده است. ... انسان‌ها حق ندارند هر کاری را که می‌خواهند انجام بدهند و بعد آن را به حساب خدا و کلام خدا بگذارند. هر کسی از جای خودش بلند می‌شود و می‌گوید، خدا این‌طوری گفته و آن‌طوری گفته و من تو را به خدا دعوت می‌کنم در حالی که خودش تصور درستی از خدا ندارد و عملش خدا را نفی می‌کند. بسیاری از خرافه‌ها در کوچه و خیابان و مساجد رواج داده می‌شود، به نام خدا ستم‌های زیادی مرتکب شوند و حقوق زیادی پایمال می‌گردد. ...».
• «اینکه عده‌ای متولی مسئله خدا شوند، پذیرفته نیست. در نظر داشته باشید هر آنچه ما انسان‌ها به نام خدا بگوییم و انجام بدهیم باید به حساب خودمان بنویسیم، به حساب درک و معرفت ناقص خودمان از خدا، نه به حساب خدا.»
• «می‌توان از دین پاره‌ای نورم‌های اخلاقی به دست آورد و آن‌ها در سیاست مراعات کرد اما نمی‌توان از دین برنامه سیاسی برای رسیدن به اهداف اجتماعی مشخص به دست آورد. به اعتقاد من دین رابطه میان انسان و خداست. انسان با خدایش حرف می‌زند، خدا به او گوش می‌دهد و این منجر به تعالی معنوی انسان می‌شود. به این دلیل است که دین نمی‌تواند تبدیل به یک برنامه سیاسی شود.»
• «به اعتقاد من نهاد دین وسیاست دو نهاد متفاوت با وظایف و عمل‌کرد متفاوتند و این دلیل جدا بودن آن‌هاست. این بدان معنا نیست که تمایلات مذهبی فرد نمی‌تواند سبب ایجاد انگیزش اخلاقی در فعالیت سیاسی او شود. این ممکن است. با این تفسیر من به جدایی دین از سیاست اعتقاد ندارم. اما نهاد دین و نهاد سیاست باید از هم جدا نگه داشته شوند. اگرچه آن‌ها می‌توانند و باید با هم هم‌کاری داشته باشند.»
• «آنچه امروز ما به عنوان دو نهاد سیاست و دین از آن‌ها نام می‌بریم در زمان پیامبر وجود نداشت. در آن دوران سیاست و دین تقریباً در همه جای دنیا به شکل پیچیده‌ای با هم آمیخته بود. شیوه زندگی در مکه و مدینه بسیار ساده بود. آنچه در آن دوران رخ داد نمی‌تواند الگویی برای دنیای امروز باشد. امروزه مسلمانان در یک سیستم اجتماعی عقلانی با تنوع نهادهای مختلف زندگی می‌کنند. بنابرین ما نیاز به یک برنامه مناسب داریم. این چیزی نیست که بتوان آن را از قرآن استخراج کرد.»
• «امروزه گرایش به آزادی در کشورهای اسلامی افزایش یافته اما این‌که چرا این آزادی نهادینه نشده موضوع دیگری است که به موانع سیاسی و سیستم دولت‌ها در این کشورها برمی‌گردد و بیش از همه یک مشکل فرهنگی است که چندان مرتبط با اسلام یا دین به صورت عمومی نیست. متأسفانه این مشکل ریشه در توسعه نیافتگی فرهنگی ما دارد.»
• «در آلمان حزبی وجود دارد به نام «دموکراتیک مسیحی.» آیا از نظر این حزب خدا مرجع نهائی نیست؟ با این حال آلمانی‌ها در یک کشور دموکراتیک زندگی می‌کنند. نمی‌توان گفت اگر یک فرد یا یک ملت خدا را مرجع نهائی دانستند این به این معناست که آن‌ها با دموکراسی ضدیت دارند.»
• «انسان می‌تواند خدا را به عنوان برترین مرجع بشناسد اما در زندگی اجتماعی بگوید: «بله، من آزادم، تو آزادی و همه انسان‌ها آزادند.» این مربوط به بحث آزادی در میان انسان‌هاست نه آزادی میان خدا و انسان. آزادی و دموکراسی مستلزم وجود نظمی ویژه در میان انسان‌ها است. این موضوع هیچ ارتباطی به جای‌گاه خداوند به عنوان مرجع برتر ندارد. این بحث که اگر خدا مرجع برتر است پس دموکراسی وجود ندارد یک سوءاستفاده است. این بحث اساساً غلط است.»
• «هر دینی غیر از اسلام هم ممکن است مورد سوءاستفاده قرار گیرد. از مسیحیت و سایر ادیان هم سوئ استفاده شده است. اما مسئله ما این است که نباید اجازه دهیم اسلام مورد سوءاستفاده دیکتاتورها قرار گیرد.»
• «اروپایی‌ها تمایل دارند به قوانین اسلام به عنوان یک مفهوم جامد بنگرند. اما شریعت اسلامی ماهیت جامد و غیرمتغیر ندارد. بر اساس شرایط زمانه فقها اجازه صدور فتوا دارند. این فقها وقتی آزاداندیش باشند می‌توانند قوانین فعلی اسلامی را به گونه‌ای تفسیر کنند که مانع تحقق دموکراسی نباشد. ما می‌توانیم در قرآن، شریعت و سنت مشوق‌هائی هم برای ایجاد یک سیستم دموکراتیک پیدا کنیم.»
• «شریعت که حقوق برخاسته از اخلاق اسلامی است، به اصلاحات نیازمند است؛ این سخن درستی است. اما این بدان معنا نیست که برای دست یافتن به عدالت بیشتری از جمله برای زنان اسلام کنار گذاشته شود. تمامی ادیان مشمول تحول بوده‌اند. چرا اسلام از این قاعده مستثناء شود؟»
• «بسیاری از روشنفکران متدین با سختگیری و انجماد دینی مخالف‌اند. به باور ما کار تفسیر قرآن پایان‌پذیر نیست. بسیاری از آیات می‌بایست به لحاظ تاریخی فهمیده شوند زیرا موضوع آنها دستوراتی می‌باشند که در زمان نزول آیه پسندیده و عادلانه بوده‌اند ولی امروز چنان نیستند.» شود؟»
• «ایمان مانعی است بر سر راه پوچ گرائی..» شود؟»
• «امروز کارهای «داعش» هم از … تفسیرهای جدید [از اسلام] است. او هم دارد از اسلام تفسیر می‌کند، منتهی یک تفسیر بسیار خشن و وحشتناک. کسی نمی‌تواند به لحاظ دین شناسی بگوید داعش ربطی به اسلام ندارد. از لحاظ دین شناسی اینها هم یک عده آدم‌هایی هستند که می‌خواهند اسلام را این طوری پیاده کنند که می‌بینید. القاعده هم به اسلام ارتباط داشت.»
• «کافی نیست که بگوییم داعش مسلمان نیست یا القاعده مسلمان نبوده و مسلمانی چیز دیگری است، این حرف‌ها علمی نیست و خریدار ندارد.»
• «کسی دیگر گول این حرف‌ها را نمی‌خورد، آنها هم از اسلام می‌گویند، آنها روزه می‌گیرند، نماز می‌خوانند. آنها هم می‌گویند اسلام من این است. این تکفیری‌ها، سلفی‌های جدید هم که آن گروه‌های خشن بخشی از آنها هستند و می‌بینید که دارند چکار می‌کنند، این‌ها هم متون دینی را دارند تفسیر می‌کنند و بالاخره تفسیرهایی که در۶ دهه گذشته به بازار آمده انواع و اقسام دارد.»
• «در هر حال ما مسلمانان الان در مرحله‌ای هستیم که باید از همه اینها قدری فاصله بگیریم و آن‌ها را بازنگری کنیم، بازنگری انتقادی. باید بپرسیم آنها چی از آب در آمده‌اند؟ وظیفه یک مسلمان هوشیار، در جهان فعلی این است که نگاهی عمیق به اینها بیاندازد و ببیند اینها از کجا سر درآورده‌اند.»
• «من اگر تعبیر می‌کنم که در حال حاضر اسلام به عنوان یک دین دچار بحران است شما استبعاد نکنید، این اظهارات را امری منافی با ایمان تلقی نکنید. دینی که نتواند خودش را درست در دنیا عرضه کند دچار بحران است. آن علمای دین که نمی‌توانند این دین را آنچنان در دنیا معرفی کنند که این زشتی‌ها که امروز به این دین چسبیده از آن پاک شود، تفکر آن عالمان دچار بحران است، بیمار است. تفکر علمای یک دین اگر دچار بحران شود، آن دین دچار بحران می‌شود.»
• «دین در نظر مردم منهای آنچه علمای دین می‌گویند چیزی در هوا و فضا نیست. دین برای عامه مردم همان است که آن‌ها می‌گویند. آنها می‌گویند آقایان خدا چنین خواسته، خدا چنین گفته، خدا چنین امر کرده، خدا چنین نهی کرده. از این مدعیات است که دین درست می‌شود اما الان نوبت این رسیده که از آن‌ها سؤال شود که خدا چنین می‌گوید یعنی چی؟ خدا سخن می‌گوید یعنی چه؟ خدا امر می‌کند و نهی می‌کند یعنی چی؟»
• «سده‌های متمادی است که در کشورهای مسلمان هرچه گفته‌اند و هر چه کرده‌اند همه را به حساب خدا گذاشته‌اند. حالا روز حساب پس دادن است. باید حساب پس بدهند. ما در این مرحله هستیم.»
• «ینکه بنشینیم و تنها به گذشتگانمان افتخار کنیم و بگوییم ما چنین شخصیت‌هایی داشته‌ایم، چنین بزرگانی داشته‌ایم این بالیدن‌ها دردی را دوا نمی‌کند، مشکلی را حل نمی‌کند. هر جوانی که به من مراجعه می‌کند و از من دربارهٔ گذشتگان می‌پرسد می‌گویم باید بیاندیشیم و ببینیم آنها چه گفته‌اند؟ حرف درستشان در کجاست؟ حرف نادرستشان در کجاست؟»
• «ما در مرحله‌ای هستیم که دیگر آنچه در این ۶ دههٔ گذشته به ما گفته شده کفاف زندگی مسلمانی ما را در این دنیای مدرن نمی‌دهد. آنها دیگر کافی نیست؛ چه طالقانی گفته باشد، چه طباطبائی گفته باشد، چه رهبر فقید انقلاب گفته باشد یا هر کس در هر کجای جهان اسلام گفته باشد آن‌ها دیگر کافی نیست.»
• «به هر حال ما مسلمان‌ها احتیاج داریم به چنین نهضتی، به چنین حرکتی. باید به فکر نجات اسلام از افکار عقب مانده، از بیان‌های غیرقابل دفاع، از خرافه‌ها، از فتواهای ضدِانسانی و ضدِحقوق بشری باشیم، به وجود آوردن یک تفکر روشن دینی و صاف کردن را تفکر صحیح سیاسیِ عقلانی (نه قاطی پاتی کردن اینها با یکدیگر) وظیفه بزرگ ماست تا نسل آیندهٔ ما بتواند در دین صحیح فکر کند و در سیاست صحیح عمل نماید.»