سازهای ابداعی محمدرضا شجریان

سازهای ابداعی شجریان مجموعه‌ای از سازهای جدید دست‌ساز محمدرضا شجریان شامل: صراحی، شاه‌صراحی، صراحی آلتو، بم‌صراحی، شهرآشوب، شهرآشوب آلتو، بم‌ساز، شهنواز، شهبانگ، کرشمه، باربد، تندر، ساغر، سبو سوپرانو، دل و دل آلتو، دل و دل سوپرانو و پرهیب است که در دو مرحله معرفی شد.

گفتاوردها

• «بنده پس از تحقیقات فراوان به این نتیجه رسیدم که در تمام سازها، صدای تولید شده، در واقع مربوط به صفحه رو (در سازهایی مانند سنتور و سه‌تار)، و همچنین مربوط به پوست (در سازهایی مانند تار، کمانچه و تنبک) است و کاسه رزونانس هیچ نقشی در تولید صدای سازها ندارد و پوست و صفحه خوب، سازها را خوش‌صدا می‌کند، حتی مثلاً تنبک فرزندم همایون که خوش‌صدا بود، پس از تعویض پوستش خیلی بد صدا شد و بنده حاضرم به صورت علمی این نظریه را به اثبات برسانم که کاسه‌سازها نقشی در تولید صدا ندارند».
• «من نگفتم کاسه مهم نیست. من در آن جلسه گفتم آن‌ها که فکر می‌کنند همه چیز در کاسه‌ساز خلاصه می‌شود اینگونه نیست. کاسه مثل یک آمپلی فایر است. در واقع سیم‌های یک ساز تارهای صوتی هستند و بعد پوست و…. در سنتور هم به جای پوست صفحه است که بسیار اهمیت دارد. من از سال ۱۳۴۰ تا کنون دارم تحقیق می‌کنم هیچ‌کس به انداره من در زمینه ساخت سنتور دقیق نشده‌است حتی به استاد قنبری مهر که مدت‌ها پیشش ساز سازی کار کرده‌ام نکاتی را می‌گفتم که ایشان تعجب می‌کرد و می‌گفت شما در این باره خیلی اطلاعات دارید»
• «متأسفانه اکثراین سازسازها فقط نجارهای خوبی هستند چرا که شناخت صدا یک تخصص است وسازنده باید تشخیص داشته باشد که چه نوع صدایی را می‌خواهد والبته راهش را هم بداند. از سوی دیگر یک ساز ساز خوب باید در حوزه موسیقی کار کرده باشد، نوازندگی بداند، استودیو رفته و حتی کنسرت داده باشد تا مشکلات نوازنده را بشناسد و گرنه فقط ساختن ساز بدون درک این مسائل می‌شود نجاری که فقط ظریف کاری می‌کند.».
• «من از سال ۱۳۴۰ تا کنون دارم تحقیق می‌کنم هیچ‌کس به انداره من در زمینه ساخت سنتور دقیق نشده‌است حتی به استاد قنبری مهر که مدت‌ها پیشش ساز سازی کار کرده‌ام نکاتی را می‌گفتم که ایشان تعجب می‌کرد و می‌گفت شما در این باره خیلی اطلاعات دارید»
  • محمدرضا شجریان
• «یک مجسمه‌ساز را که از چوب اثری هنری می‌آفریند در نظر بگیرید. درست است که ابزارهایی که استفاده می‌کند با سازنده مبلمان استیل یکی است، ولی پایین آوردن و خفیف کردن کار او که نیاز به بینش هنری دارد، در سطح مبل ساز و نجار (که بیشتر در و پنجره و کمد و کتابخانه می‌سازد) نوعی توهین و حمله به شخصیت هنری او محسوب می‌شود. آیا انصاف است که تارسازان و سه تار سازان ما را که برای تداوم سنت از چوب درخت توت برای ساز ساختن استفاده می‌کنند و خاک و گرد این چوب (که حاوی ترکیبات سیانور بوده و به شدت برای بعضی حساسیت زاست) دمار از روزگار نیمی از آنها درمی‌آورد و با اره و مغار و تیشه و چکش و رنده و سمباده سر و کار دارند و لباس کار می‌پوشند و ماسک به چهره می‌زنند تا از خشک چوب و خشک سیم وخشک پوست، آوای دوست را بیرون بکشند و تقدیم نوازندگان و طالبان هنر آسمانی و ملکوتی موسیقی کنند، نجار نامید و به این سخن دل آنها را آزرد، انهم از سوی قافله‌سالار موسیقی ایران؟»
  • مهرداد ترابی
• «تشویق جوانان به سمت نوآوری کار پسندیده‌ای است، اما فراموش نکنید که ما به جای ساخت ساز جدید نیاز به اندیشه جدید داریم. زیرا در موسیقی هرآن‌چه به دست می‌آید از اندیشه و تفکر ما خارج می‌شود، پس هرچه ذهنمان به سمت تعالی حرکت کند دنیای بیرونی ما نیز متعالی می‌شود.»
• «خیلی زود وارد عرصه سازهای ابداعی شده‌ایم، درحالی‌که هنوز امکانات سازهای خود را به‌صورت کامل به کار نگرفته‌ایم.»
• «سازی که مثلاً آقای شجریان ابداع و راجع به آن صحبت کرده‌اند اساساً نوآوری به‌شمار نمی‌رود.»
• «هرکس می‌تواند ساز اختراع کند اما حرف زدن ایشان دربارهٔ ساز مثل این است که من بیایم جلوی یک متخصص کامپیوتر از کامپیوتر صحبت کنم؛ دفاع هم بکنم، این حماقت است. به نظر من سازهای او بسیار مزخرف است.»
  • جلال ذوالفنون
• «در قدیم دو نظر برای ساز بوده‌است: نخست آنکه ساز ساده باشد؛ و زیاد تزیینی نشود بعد از آن، ساز می‌تواند تزیینی هم باشد»
  • محمدرضا لطفی
• «درخصوص نوتار بله. حداقلش این است که در این ساز به دلیل بریدن کاسه تار آن را به یک ساز نازیبا و عقیم تبدیل کرده‌اند. کدام استاد نوازنده تار از نواختن آن کمردرد گرفته که به این بهانه کاسه تار را بریده‌اند همچنان که این طرح در ۶۰ سال پیش شکست خورده‌است. من به نیابت از جمع زیادی از هنرمندان اعلام می‌کنم جشنواره خوارزمی باید بابت این که ابداعات استاد بزرگ ابراهیم قنبری‌مهر را نادیده گرفته و به‌سازی که قبلاً توسط غلامحسین نور جهان ساخته شده، جایزه داده‌است عذرخواهی و با اعلام اشتباه اقدام به پس گرفتن آن کند.».
  • کیوان ساکت
• «این حرکات که معمولاً سبب می‌شود تا مخاظب عام به آن علاقه نشان داده و آنچنان جذب شکل و شمایل این ساز می‌شود که دیگر اصول مهم‌تر موسیقی مانند خلاقیت هنرمند را از یاد برده و تنها تحت تأثیر شکل این سازها قرار می‌گیرد»
  • حسین علیزاده
• «ایشان گفته‌اند که طرح را خودشان زده‌انداما اجرای آن را به یک نجار سپردند که با توجه به ظرافت‌هایی که در ساخت ساز وجود دارد باید این پرسش را مطرح کرد که از کجا معلوم ایده خوب آقای شجریان به صورت کامل توسط نجار در مرحله ساخت ساز پیاده شده باشد.»
• «فقط کافی بود یکی از دوروبری‌های استاد خیلی صادقانه بگوید: استاد لطفاً وارد این موضوع نشوید، در شأن شما و تخصص حرفه‌ای‌تان نیست و اگر بخواهیم صریح بگوییم جالب نیست که راجع به سازسازی و ساخت ساز اظهار نظر کنید. آن‌وقت دیگر کار تمام بود و نه سوژه‌ای و نه بحثی»
  • رامین جزایری
• «آیا طی چند سال گذشته، هیچ‌کدام از موسیقی دانان و سازندگان ساز متوجه نشده‌اند که مثلاً جنس چوب، اندازه‌ها و زوایای مختلف، ضخامت کاسه، جنس شاخ، استخوان و… فرقی در ماجرا نمی‌کند و شما با ساخت چند ساز، این مهم را کشف کرده‌اید که رکن اصلی صدای ساز از پوست می‌باشد و اثری در کیفیت صدای ساز ندارند؟».
• «آیا یک تار بی‌کیفیت و بد صدا را می‌توان با بهترین پوست ممکن، خوش صدا کرد؟ آیا همان‌طور که خودتان وعده دادید، می‌توانید به صورت علمی این کشف خود را ثابت بفرمائید. در صورت تمایل شما، کانون سازندگان ساز خانه موسیقی آماده برگزاری چنین نشستی با حضور اساتید موسیقی، فیزیک، آکوستیک صدا و سازنده‌ساز است»
  • غلامرضا میرهاشمی دبیر کانون سازسازان
• «نظر استاد مبنی بر نقش اصلی پوست در صدای ساز، اشتباه است و حرفی در آن نیست.»
  • یوسف پوریا در برنامه رادیویی هفت اقلیم
• «استاد شجریان دربارهٔ تار یحیی گفته‌اند که فقط پوست این ساز ارزش دارد که همین مسئله از نظر ما ایرادات فنی و محتوایی فراوانی دارد و تا کنون هم استاد در این زمینه رفع ابهام نکردند»
  • محمود فرهنمند

واکنش شجریان به دعوت کانون سازسازان

• «شجریان نه تنها به دعوت کانون سازسازان وقعی ننهاد که رضایت نداد تا دلایل علمی آن‌ها را نیز بشنود یا دلیلی فنی و علمی برای اظهاراتش بیان کند اما در پاسخ به آنهایی که او را صرفاً یک خواننده بسیار عالی و نه یک سازساز خبره می‌دانند، از رونمایی دو ساز جدیدش در آینده نزدیک خبر داد. نکته آن که شجریان، تاکنون هیچ‌یک از سازهای ابداعی خود را به کانون سازسازن خانه موسیقی معرفی نکرده‌است.»
  • گزارش مجید رئوفی

جستارهای وابسته

محمدرضا شجریان