حسین خان مستشاری

     حسین خان مستشاری فرزند حاج مستشارالسلطنه در سال 1275 شمسی در ارومیه به دنیا آمد و برای کسب دانش همراه برادرش حسن خان در سال 1295 عازم کشور فرانسه شد و در دانشگاه سوربن پاریس به تحصیل مشغول شدند. سپس به ارومیه بازگشتند و چون زمزمه تاسیس معارف در ایران آغاز شده بود  دو برادر به رغم مخالفت های شدید به تاسیس اداره معارف و مدارس جدید همت گماشتند. متاسفانه حسنخان پس از چندی فوت نمود و مرحوم حسینخان خود به این امر مهم مبادرت ورزید و سیزده سال پس از صدور فرمان مشروطه در ایران یعنی در سال 1298 شمسی اقدام به تشکیل هیئت معارف ارومیه کرده و از افراد آگاه به امور دانش و فرهنگ در این امر بهره برد... .
   وی در این راه مخالفانی داشت که با وجود مدارس بیگانگان چندان تمایلی به ایجاد مدارس نوین نداشتند. مخالفت با او تا مرحله تهدید جان پیش رفت. چنانکه  او را برای رفتن به سرکار با محافظ همراه می کردند. در آن موقع اداره معارف ارومیه از سه نفر تشکیل شده بود که حسین خان مستشاری در سال 1298 به سمت اولین رییس معارف [ آموزش و پرورش فعلی] ارومیه منصوب گردید که تا مرداد 1311 به این سمت مشغول بود. در این اثنا اوضاع وخیم جنگ جهانی اول و غائله های داخلی ارومیه منجر به تعطیلی مدارس شد . بعد ها پس از آرامش اوضاع برای بار دوم اداره معارف دایر شد؛ که فرد دیگری به نام حسین خان شکیبا وی را همراهی می کرد. مستشاری که در امور فرهنگی و عام المنفعه پیشقدم بود باید او را از بانیان عمده فرهنگ نو و از رهبران تحول فکری در ارومیه به حساب آورد. وی بعدها در سال 1312 از سوی دکتر احمد خان محسنی رییس تشکیلات معارف آذربایجان به سمت ریاست معارف اردبیل معرفی شد ولی چندان زیاد در آن شهر نماند و دوباره به ارومیه بازگشت.
  اداره معارف ارومیه در سال 1298 از نظر سازمانی که در آن موقع یکی از شهرهای آذربایجان [ قبل از استان شدن] بشمار می رفت تاسیس شد . عباس ادهم ( اعلم الملک) که رییس تشکیلات آذربایجان بود حسینخان مستشاری را به ریاست معارف ارومیه انتخاب کرد؛ که 14 سال رییس معارف بود با تیمی سه نفره از جمله خود مستشاری  و حسینخان شکیبا به عنوان متصدی امور اداری و مرحوم حاج علیشاه حبیبی خادم معارف. در سال 1299 حقوق برخی از فرهنگیان به شرح زیر بود: حسینخان مستشاری 40 تومان- تبلیغی مدیر مدرسه احمدیه  30 تومان- میرزا علی حسینی معلم کلاس ششم 16 تومان و... . 
   مدرسه نوید دانش از نخستین مدارس ارومیه بود که به همت زنده یاد حسینخان مستشاری دایر شد. این مدرسه که از دو بخش ابتدایی به ریاست مرحوم شیخ علی خویی و بخش متوسطه توسط مرحوم عباس تبلیغی اداره می شد ده سال پایداری کرد و در آشوب های داخلی اسماعیل آقا سمیتکو از بین رفت. ولی مجددا در سال 1301 شادروان مستشاری مامور ایجاد دوباره آن شدو فعالیت های فرهنگی خود را آغاز کرد. [در ارومیه نیز دو باب مدرسه به نام مستشاری؛ یکی در خیابان حافظ یک نرسیده به چهار راه عسگرخان که در اوایل دبستان پسرانه بوده و بعدها به مدرسه دخترانه تبدیل شد و دیگری در اواسط خیابان حافظ 2 وجود دارد که مشخص نیست با توجه به یکی بودن نام مدارس با فامیلی مستشاری آیا وی بانی این مدارس بوده یا شخصی دیگر؟]. 
    با ورود ارتش متفقین به ایران در شهریور 1320 که اشغال نظامی شده بود وی به اتهام همکاری با آلمانها( که چندان هم متقن هم نمی باشد) به تهران و[ به روایتی از خانواده ایشان گویا به مدت4  سال به طالقان] تبعید شده بود، پس از آزادی و رهایی از تبعید  [دراملاک خود در روستاهای تومتر و اوزان ملک و مراجول و... ] به کارهای کشاورزی و دامداری و باغداری پرداخت و در سال 1324 دار فانی را وداع گفت. وی را به طور امانی در حیاط منزل خود واقع در [خیابان امام روبروی سرداران فعلی دفن کردند و پس از مدتی بنا بر وصیتش او و مادرش لقاالسلطنه را «گویا این لقب از سوی احمد شاه قاجار به وی داده شده بود» که در کارهای کیمیاگری ( شیمی) هم تبحری داشت] برای دفن به نجف الاشرف بردند و [ به روایتی مطمئن تر در قبرستان اصلی کربلا] دفن کردند. [محل سکونت ایشان که تا امروز سرپا می باشد اگر چه در طول چند دهه اخیر تغییراتی در نمای آن با سیمانکاری بوجود آورده بودند، در سالهای 1400-  1401 نمای بیرونی آن توسط اداره کل میراث فرهنگی اندود برداری شده و طرح وآجرهای های قدیمی شکوه و زیبایی معماری سنتی دوره مربوطه را به نمایش گذاشت. با در اختیار گرفتن بنا توسط وراث در دهه های اخیر برای مدتی محل سکونت یکی از اقوام دور بوده و بعدها به دفتر تیپاکس اجاره داده شد و اکنون به عنوان کافه سنتی بخشی از آن مورد استفاده می باشد. هر چند در برخی منابع ( ویکی پدیا) حسین خان مستشاری را یکی از استانداران آذربایجان غربی در سال های 1318 و 1319 دانسته اند و( تاحدودی محل تردید می باشد)، گویا وی مدتی هم به ریاست بَلَدیه ( شهرداری) ارومیه منصوب شد و چند صباحی هم در آن اداره خدمت کرد. در حال حاضر از وی دو نوه پسری در قید حیات بوده و همسر وی مرحومه بانو جیران غلامی جهتلو نیز در آرامگاه خانودگی شان مدفون می باشد. وی تنها یک پسر به نام علی خان مستشاری داشت که  پس از اخذ مدرک مهندسی کشاورزی راه پدر را دراملاک و امورات کشاورزی تا سال های 1370-1371 ( قبل از فوت)پیشه خود نمود. از کارهای خیر او می توان به ایجاد کارخانه سیمان ارومیه اشاره کرد که یکی ازبانیان اصلی کارخانه بود].  

منبع: کتاب «مشاهیر علمی و فرهنگی آذربایجان غربی» – پرویز عقلمند: 1385- و اطلاعات داخل [ ] در صفحه ویکی پدیا توسط نویسنده اضافه شده است.